Publikacija je prvenstveno namenjena veterinarskoj službi, kao nosiocu zdravstvene zaštite životinja, ali i pčelarima koji su prvi u lancu pčelarske proizvodnje. Njen cilj je da se svi učesnici u pčelarskoj proizvodnji upoznaju sa prirodom američke kuge pčelinjeg legla i merama koje je potrebno preduzeti da bi se sprečila pojava ove zarazne bolesti u pčelinjacima. Nadamo se da će ovim putem veterinarska služba dobiti saradnike u sprovođenju mera sprečavanja pojavljivanja, otkrivanja i suzbijanja bolesti, dok će pčelari dobiti punu podršku veterinarske službe u adekvatnim merama za iskorenjivanje ove opasne zarazne bolesti pčelinjeg legla. Samo zajedničkim aktivnostima (pčelarske organizacije – pčelari, klinička veterinarska služba, veterinarska inspekcija i specijalistička veterinarska služba – dijagnostika) moguća je uspešna borba protiv američke kuge pčelinjeg legla, koja i danas predstavlja veliki problem u pčelarskoj priozvodnji, kako kod nas tako i u svetu.
Priložene fotografije u publikaciji su uglavnom reprezentativna dela autora i kao podsetnik mogu poslužiti kako veterinarima tako i pčelarima da lakše postave sumnju na bolest i na vreme obave svoju zakonsku obavezu – prijave bolest veterinarskoj službi. Imajući u vidu etiologiju i patogenezu bolesti, rano prepoznavanje i prijavljivanje su osnovni preduslov za njeno uspešno suzbijanje i iskorenjivanje.
Biće nam lično zadovoljstvo ako ova publikacija o američkoj kugi pčelinjeg legla, doprinese kontinuiranoj edukaciji veterinara i pčelara, odnosno da svoj doprinos u borbi protiv ove zarazne bolesti.
Unapred zahvalni na svim dobronamernim savetima i sugestijama.
U Kraljevu, 2007.
Mr K. Matović, mr A. Žarković, mr Z. Debeljak
Sadržaj
PREDGOVOR
AMERIČKA KUGA PČELINJEG LEGLA
UZROČNIK AMERIČKE KUGE PČELINJEG LEGLA, KARAKTERISTIKE I PUTEVI PRENOŠENJA BOLESTI
ZNACI AMERIČKE KUGE PČELINJEG LEGLA
SPREČAVANJE, OTKRIVANJE I SUZBIJANJE AMERIČKE KUGE PČELINJEG LEGLA
RAZLIKOVANJE AMERIČKE KUGE PČELINJEG LEGLA OD DRUGIH SLIČNIH OBOLJENJA
ZAKONSKE, BIOSIGURNOSNE I ZOOSANITARNE MERE
BIBLIOGRAFIJA
Američka kuga pčelinjeg legla
(Kuga pčelinjeg legla, američka gnjiloća, opaka gnjiloća, opaka trulež, Pestis apium, American foulbrood)
Američka kuga pčelinjeg legla je zarazna bolest larvenog stadijuma medonosne pčele (Apis melifero) i drugih podvrsta pčela (Apis spp.), ne i odraslih pčela, koja se lako širi i uporno održava u pčelinjacima. Spada u grupu zaraznih bolesti koja je, po zakonu, na teritoriji republike Srbije, obavezna za prijavljivanje. Kod pojave bolesti neophodno je preduzeti veliki broj mera i postupaka kako bi se sprečilo njeno dalje širenje. Bolest ima značaj i sa stanovišta međunarodne trgovine, pa je izvoz, odnosno uvoz, pčelinjih zajednica dozvoljen pod određenim, kontrolisanim uslovima.
Zbog velikog epizootiološkog i ekonomskog značaja za pčelarstvo, bolest je svrstana na listu naročito opasnih zaraznih bolesti životinja Svetske kancelarije za epizootije (O.I.E.). Bolest je prvi put opisana na američkom kontinentu od strane američkog naučnika White, 1906. godine. Uzročnik bolesti je bakterija Paembacillus Iarvae spp. lanae, ranije Bacillus larvae White, koja može imati preko bilion spora u inficiranoj larvi. Spore su izuzetno otpome na fizičko hemijske agense i u prirodnim uslovima jedino su spore infektivni oblik uzročnika. Znaci bolesti su karakteristični na poklopljenom leglu, a odnose se na izgled legla, promene na poklopcima ćelija i promene na larvama. Američka kuga pčelinjeg legla je prisutna u svim krajevima naše zemlje, velikom broju zemalja na svim kontinentima, iako učestalost pojavljivanja i rasprostranjenost bolesti variraju od zemlje do zemlje. S obzirom na veliku kontagioznost, učestalo pojavljivanje, brzo i lako širenje, česta je pojava epizootija. Imajući u vidu širenje bolesti u svertskim okvirima, bolest je i panzootskog karaktera.
Uzročnik američke kuge pčelinjeg legla, karakteristike i putevi prenošenja bolesti
Uzročnik bolesti je bakterija (Paenibacillus larvae spp. larvae) koja se javlja u vegetativnom obliku (povoljni uslovi za život i razmnožavanje bakterije − mlada larva) i u obliku spora (nepovoljni uslovi za život i razmnožavanje, bakterija se pretvara u ovalno telašce − leševi larvi i amorfna masa).
Spora je jedini infektivni oblik uzročnika i njima se inficiraju mlade, još ne poklopljene larve. Izuzetno su otporne na fizičko − hemijske agense. Suspendovane u vodi izdrže na 100° C 11 minuta, a u medu na istoj temperaturi propadaju za pola sata. Spore koje se nalaze u zaraženom leglu izdrže 8 časova na suvoj toploti od 100° C, u vosku propadaju za 20 minuta na 120° C. Spore u medu, uskladištenom na propisan način, zadržavaju sposobnost isklijavanja i posle godinu dana. Prisutne u propolisu, spore su otporne na dejstvo alkohola i preko 45 dana. Isti oblik uzročnika u prirodnim uslovima, u patološkom materijalu (ostaci larvi, kraste, staro saće) unutar košnice, zadržava infektivnost i preko 30 godina.
Za razliku od spora, vegetativni oblici Paenibacillus-a lanae su dosta osetljivi na dejstvo fizičko − hemijskih agenasa, dezificijensa i antibiotika.
Primami izvori bolesti su zaražene, bolesne i uginule larve, kraste sasušenih larvi, mleč, med, polen u košnici, saće, ramovi i unutrašnje površine zidova košnice. U jednoj zaraženoj ćeliji saća pčelinjeg legla može biti i preko bilion spora, pa otuda svaki ram saća sa bolesnim i zaraženim leglom predstavlja značajan izvor zaraze. Srednja infektivna doza (ID 50 = doza spora koja je sposobna da ubije 50% larvi) neophodna za početak infekcije je po nekim podacima samo 8,49 spora u 24 − 48 časova staroj pčelinjoj larvi. Jedino je rana dijagnostika američke kuge pčelinjeg legla, odnosno preduzimanje adekvatnih i Zakonom propisanih mera i postupaka od značaja za prevenciju i dalje širenje bolesti.
Slika 1. Mikroskopski izgled spora američke kuge pčelinjeg legla
Izostavljeno iz prikaza
U širenju bolesti unutar košnice, primarnu ulogu imaju mlade pčele radilice (negovateljice, hraniteljice i čistačice) koje neguju, hrane i na kraju čiste ćelije saća od već uginulih larvi i pripremaju ih za polaganje jaja matice. Veštačka rojenja u društvima gde je matica kontaminirana sporama, dovode do širenja bolesti. Iako je ovo bolest samo zatvorenog legla, pčele mogu biti sejači klica i u toku grabeži, a spore se nalaze i u izmetu pčela.
Bolest se širi i seobom pčela na pašu, kupoprodajom pčelinjih društava, upotrebom nedezinfikovanog pčelarskog pribora, napajanjem pčela na baricama i lokvicama koje mogu biti zagađene izmetom pčela sa sporama (nedostatak pojilica na pčelinjaku). U širenju bolesti značajnu ulogu imaju insekti (muve, mravi, voskov moljac). Zamena saća koje sadrži spore uginulih larvi (neadekvatna obrada voska), neredovna zamena saća i prihranjivanje pčela medom koji u sebi sadrži spore američke kuge pčelinjeg legla, mogu dovesti do širenja bolesti.
U prirodnim uslovima zaraza nastaje ishranom larvi, i to larvi u otvorenom leglu, najpre zaraženim mlečom, a zatim zaraženim medom i polenom.
Znaci američke kuge pčelinjeg legla
Na zaraženim larvama u otvorenom leglu ne zapažaju se nikakve promene.
Kratko vreme posle poklapanja ćelija nastaju promene u boji, građi i konzistenciji larvi. U izgledu legla zapažaju se raštrkane poklopljene ćelije. S obzirom da je američka kuga bolest isključivo zatvorenog (poklopljenog) legla, prvi klinički znaci bolesti se uočavaju na poklopcima ćelija. Najčešće tri nedelje po zaražavanju dolazi do promene boje, rasporeda i celovitosti poklopaca. Poklopci poprimaju boju limuna, zatim tamnomrku boju, nakvašeni su, blago ulegnuti. Na njihovoj površini, odnosno u sredini se uočavaju tamne mrlje, koje ostavljaju utisak prljavomasnog saća. Na istima se uočavaju sitne rupice, nepravilnih ivica, raspoređene obično po obodu, a posledica su rada pčela na čišćenju saća i izbacivanju uginulih larvi. U jesen, kada matica prestrane da polaže jaja, promene na poklopcima su najizraženije jer ostaje samo bolesno leglo.
Kada se skine poklopac ćelije uočava se da su larve izgubile sedefasto belu boju i karakterističan sjaj, poprimile sivo-žutu boju koja kasnije prelazi u svetlosmeđu i na kraju u tamnosmeđu boju (boju čokolade). Istovremeno larve gube svoj karakterističan oblik, a samo telo larve se pretvara u polužitku, lepljivu i rastegljivu masu koja poprima miris tutkala. U početku razvoja truležnih procesa, rastegljivost je velika pa tako čačkalicom ili palidrvcetom šibice, prilikom izvlačenja iz ćelije masa se rasteže u niti, nekada duge i po nekoliko centimetara. Ceo ovaj proces traje od 5 do 8 nedelja. U kasnijem toku bolesti, usled isparavanja i isušivanja, masa postaje gusta, čvrsto prijanja za zid ćelije, ima izgled crno-smeđe kraste, veličine glavice čiode i teško se uočava (proces stariji od dva meseca).
Iako odrasle pčele ne obolevaju, pčelinja zajednica slabi zbog poremećaja u zameni generacija pčela. Starije pčele izumiru, ali istovremeno ne nastaju nove generacije mlađih pčela, zbog čega dolazi do stalnog slabljenja zajednice i na kraju uginuća. U takvim društvima često dolazi do pojave grabeži, voskovog moljca, a sve to doprinosi daljem širenju zaraze.