„ U našoj zemlji je do sada objavljen veoma mali broj publikacija iz ribarstva, posebno onih koji se bave problematikom gajenja riba, a dosadašnje publikacije su rasprodate, pa dostavljeni rukopis treba da doprinese da se popuni ova praznina. Ovo utoliko pre, što akvakultura poslednjih godina privlači sve veću pažnju kako pojedinih radnih organizacija tako i privatnika. Novi objekti se intenzivno podižu, a u ovu delatnost se upušta bez minimuma teoretskog i praktičnog znanja. Rukopis knjige „Gajenje slatkovodnih riba “ je tako koncipiran da može da pruži veći deo osnovnih informacija o mogućnostima gajenja riba u nekoj vodenoj površini i načinima na koji se to ostvaruje. Logičnim redom se iznose podaci o životnoj sredini, rasprostranjenim oblicima gajenja kod nas, tehnološkim postupcima i pojedinim fazama proizvodnje, to bi mogao da posluži kao praktičan priručnik za sve one koji se bave ili žele da se bave gajenjem slatkovodnih riba.

Mišljenja sam da će knjiga „Gajenje slatkovodnih riba“poslužiti kao dobar i koristan osnovni priručni materijal za sve one koji žele da se bave ovim, vrlo specifičnim, oblikom zootehničke proizvodnje. “
Dr Vera Mitrović-Tutundžić profesor za predmet Ribarstvo, Poljoprivrednog fakulteta, Univerziteta u Beogradu

„Ova knjiga predstavlja koristan prilog već postojećoj literaturi iz slatkovodnog ribarstva, osobito iz područja uzgoja riba. Pisana je razumljivo i stručno, popularnim načinom, te je dostupna širokom krugu čitateljstva. Kotisno će poslužiti postojećim i budućim ribarskim stručnjacima u praksi na ribnjačarstvima, ribogojilištima kao i drugim zainteresiranim poduzećima i osobama, osobito onima koji se u okviru male privrede žele baviti uzgojem riba (npr. u kavezima). Isto tako može pridonijeti poboljšanju nastave iz ribarstva. Dosadašnja literatura na našem jeziku pisana je za krug stručnjaka koji su morali imati izvjesna saznanja o ribarstvu. No i te knjige već se veoma teško nalaze u prodaji. Poslednja je izašla pre desetak godina. Prema tome iz- lazak ove knjige dolazi u pogodno vrijeme. Ona sadrži bitne i najsuvremenije elemente iz uzgoja riba u slatkim vodama, dobro je ilustrirana, te njenim korištenjem svaki pojedinac može dati svoj skromni doprinos poboljšanja uzgoja riba u slatkim vodama. “

Dr Dobrila Habeković naučni savetnik Instituta za stočarstvo i mlekarstvo Fakulteta poljoprivrednih znanosti Sveučilišta u Zagrebu

Sadržaj

VODA KAO ŽIVOTNA SREDINA

FIZIČKE KARAKTERISTIKE VODE

Temperatura vode
Svetlost i boja vode
Gustina vode
Kretanje vode

HEMIJSKE KARAKTERISTIKE VODE

pH vrednost (kiselost i alkalnost vode)
Rastvoreni kiseonik
Ugljen dioksid
Mineralne soli
Fosfor
Azot
Slobodan amonijak
Kalcijum
Magnezijum

SADRŽAJ MIKROELEMENATA

POJAM OTPADNE VODE I NJEN UTICAJ NA ŽIVI SVET U VODI

Industrijske otpadne vode
Komunalne otpadne vode
Poljoprivredne otpadne vode
Otpadne vode po načinu delovanja
Razvrstavanje vode na klase
Kvalitet vode za ribnjake

VODA I RREDSTAVNICI ŽIVOTA U NJOJ

Planktonski organizmi,
Fitoplankton,
Zooplankton
Bentos
Viševodeno bilje
Nadvodno vodeno bilje
Plivajuće vodeno bilje
Podvodno vodeno bilje
Ostali organizmi značajni za ribarstvo
Insekti kao štetni organizmi
Ribe kao štetni organizmi
Vodozemci i gmizavci kao štetni organizmi
Štetne ptice
Štetni sisari
Ostali štetni organizmi,

KRUŽNO KRETANJE MATERIJE U VODI,

KATEGORIZACIJA I PODELA VODE,

ANATOMSKO-FIZIOLOŠKE KARAKTERISTIKE RIBA

OBLIK TELA I PERAJA RIBA

Kožni pokrov
Skelet riba
Mišićni sastav
Organi za krvotok
Organi za disanje
Organi za varenje

PODELA RIBA PREMA HRANI

Nervni sistem riba
Organi za izlučivanje
Čula riba
Organi za razmnožavanje
Žlezde sa unutrašnjim lučenjem

RIBE I TEMPERATURA

RIBLJE VRSTE ZNAČAJNE ZA GAJENJE

Šaran
Linjak
Beli amur
Beli tolstolobik
Sivi tolstolobik
Kečiga
Lipljen
Smuđ
Som
Štuka
Jegulja
Pastrmski grgeč
Kalifornijska pastrmka
Potočna pastrmka
Jezerska pastrmka
Potočna i jezerska zlatovčica
Mladica
Bucov
Manić
Krupatica
Klen
Jaz
Skobalj
Srebrni karaš (babuška)
Karaš
Bodorka
Kescga (Jpicer)
Crnookica
Crvenperka
Buborak plavonosa
Sabljarka,
Uklija
Krkuša,
Gavčica (gorčak)
Balavac
Američki patuljasti somič (cvergl)
Sunčanica,
Čebaček (kineska bradavičarka)
Deverika
Mrena

TOPLOVODNI RIBNJACI

POJAM TOPLOVODNIH RIBNJAKA I NJIHOVI TIPOVI

Toplovodni ribnjaci
Ribe koje se gaje u toplovodnim ribnjacima

IZGRADNJA TOPLOVODNIH RIBNJAKA

Količina potrebne vode za napajanje ribnjaka
Kvalitet vode za napajanje ribnjaka
Konfiguracija terena
Pedološki sastav zemljišta i propustljivost terena
Hidrotehnička postrojenja toplovodnih ribnjaka
Ostali građevinski ribnjački objekti
Proizvodni objekti toplovodnih ribnjaka

RIBARSKI ALATI, PLOVNI OBJEKTI I OSTALA SREDSTVA ZA RAD NA RIBNJACIMA

Ribarski mrežasti alati

OSTALA SREDSTVA ZA RAD U RIBNJACIMA

MEHANIZACIJA ALATI I UREĐAJI ZA ODRŽAVANJE RIBNJAKA

RAZMNOŽAVANJE TOPLOVODNIH RIBA

OPŠTA SAZNANJA O RAZMNOŽAVANJU RIBA

Načini razmnožavanja riba u toplovodnim ribnjacima
Sakupljanje, konzervacija hipofiza i hipofiziranje

IZGRADNJA I OPREMLJENOST MRESTILIŠTA ZA KONTROLISANI MREST

Razmnožavanje šarana

RAZMNOŽAVANJE BILJOJEDIH RIBA

Razmnožavanje štuke
Razmnožavanje smuđa
Razmnožavanje soma
Razmnožavanje linjaka

GAJENJE MLAĐA TOPLOVODNIH RIBA

GAJENJE MLAĐA ŠARANA

Gajenje mlađa biljojedih riba
Gajenje mlađa štuke
Gajenje mlada smuđa
Gajenje mlada soma

GAJENJE MLAĐA TOPLOVODNIH RIBA U POSEBNIM USLOVIMA

Gajenje jednomesečnog mlađa
Gajenje jednogodišnjeg mlađa

GAJENJE KONZUMNE RIBE U TOPLOVODNIM RIBNJACIMA

Agrotehničke mere na ribnjacima-odgajivalištima konzumne ribe
Gajenje konzumnog šarana
Gajenje konzumnog šarana u polikulturi
Izlov konzumne ribe

GAJENJE PATAKA NA RIBNJACIMA

HLADNOVODNI ILI PASTRMSKI RIBNJACI

USLOVI ZA IZGRADNJU PASTRMSKIH RIBNJAKA

Potrebna količina vode
Ribnjački objekti na pastrmskim ribnjacima

TEHNOLOGIJA PROIZVODNJE NA PASTRMSKIM RIBNJACIMA

Razmnožavanje kalifornijske pastrmke
Sprovođenje veštačkog mresta
Inkubacija ikre,
Gajenje mlađa kalifornijske pastrmke
Gajenje mlađa do 30 dana
Gajenje mlađa do 3 meseca starosti
Gajenje pastrmskog mlađa od 3-9 meseci starosti
Gajenje pastrmskog mlađa od 9-12 meseci starosti
Gajenje konzumne pastrmke

OSNOVNI TEHNOLOŠKI ELEMENTI NA PASTRMSKIM RIBNJACIMA

Sortiranje
Čišćenje ribnjaka
Proračun gustine nasada
Smrtnost kalifornijske pastrmke u toku gajenja
Ishrana kalifornijske pastrmke
Energetski i gradivni deo hrane
Način davanja hrane
Čuvanje i uskladištenje hrane
Osnovna oprema pastrmskih ribnjaka

GAJENJE RIBE U KAVEZIMA

Određivanje lokacije i osnovne konstrukcije kaveza
Nasađivanje i gajenje riba u kavezima

TRANSPORT RIBA

Transport toplovodnih riba
Transport oplođene ikre
Transport predlarvi
Transport mladunaca do 30 dana starosti
Transport mlađa
Transport konzumne ribe
Transport ribe na suvom
Transport hladnovodnih riba
Transport ikre
Transport larvi i mlada pastrmke
Transport pastrmke pod anestezijom
Transport sveže mrtve pastrmke

ZDRAVSTVENA ZAŠTITA RIBA

BOLESTI RIBA

Virusna obolenja
Virusna hemoragična septikemija pastrmke

BAKTERIJSKE BOLESTI

Furunkuloza
Bakterijski nefritis
Eritrodermatitis šarana
Bakterijska bolest škrga

BOLESTI PROUZROKOVANE GLJIVICAMA

Trulež škrga (Branhimikoza)
Ihtiosporidioza
Saprolegnia

BOLESTI IZAZVANE PRAŽIVOTINJAMA

Vrtičavost
Ihtioftrijaza
Zapalenje ribljeg mehura

BOLESTI IZAZVANE CRVIMA

Daktilogiroza
Diplostomoza
Botriocefaloza
Liguloza

BOLESTI PROUZROKOVANE RAČIĆIMA

Lerneoza,
Arguloza,

BOLESTI USLED GREŠAKA U ISHRANI

Masna degeneracija jetre
Zapalenje želuca i creva

BOLESTI NASTALE TROVANJEM I NEPOVOLJNIM GAJENJEM

Mehaničke ozlede
Nedostatak kiseonika (Asphyxia)
Bolest gasnih mehurića
Trovanje amonijakom i nekroza škrge

SAVETI GRADITELJIMA MALIH RIBNJAKA

KALENDAR RIBARSKIH RADOVA NA OBJEKTIMA ZA GAJENJE RIBA

Toplovodni ribnjaci
Pastrmski ribnjaci

LITERATURA
IZ RECENZIJA

Predgovor

Gajenje riba je već odavno postala važna oblast industrijske proizvodnje. Ona se i dalje neprekidno razvija i unapređuje sa ciljem da se i na taj način što više zadovolje rastuće potrebe u ishrani stanovništva. Takvom razvoju ribarstva doprinose napori i dostignuća naučnika i stručnjaka na rešavanju mnogih genetskih pitanja iz života riba, takođe i problema u vezi sa njihovom ishranom i obezbeđenjem što boljih zdravstvenih uslova.

I kod nas se gaji veliki broj riba, slatkovodnih i morskih. Osnovni cilj gajenja je proizvodnja konzumne ribe za tržište i obezbeđenje mlađa za potrebe ribnjačke proizvodnje kao i za poribljavanje voda izvan ribnjaka u cilju održavanja ribljeg fonda u njima i doprinosa razvoju sportskog ribolova.

Poštujući želju izdavača pripremili smo knjigu o gajenju slatkovodnih riba u našim uslovima. Nadamo se da će, kao podsetnik, korisno poslužiti zaposlenima na ribnjačkim gazdinstvima koji se ovom delatnošću bave profesionalno, a takođe i svima onima koji žele da sa ovom proizvodnjom tek započnu.

Autori su spremni da korisniku knjige, u svakom konkretnom slučaju, pruže i sva druga objašnjenja za koja mogu biti zainteresovani, takođe i stručne savete onima koji se odluče na zasnivanje novih ribnjaka.

U toku pripremanja teksta dragocenu pomoć su nam pružili recenzenti dr Vera Mitrović-Tutundžić, profesor Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu i dr Dobrila Habeković, naučni savetnik Instituta za stočarstvo Fakulteta poljoprivrednih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, te im se i ovim putem najsrdačnije zahvaljujemo. Našu zahvalnost upućujemo i publicisti prevodiocu Živadinu Simiću, na saradnji u vezi sa opštim uređenjem knjige.

Zahvalnost dugujemo i izdavaču „Građevinskoj knjizi“ njenom direktoru i saradnicima na uloženim naporima da se knjiga što pre pripremi i izda.

U Beogradu, jula 1991. godine

Voda kao životna sredina

Voda je materija koja predstavlja osnovnu sredinu za žive organizme koji zahtevaju različite uslove života od kopnenih organizama. S tim u vezi postoje i posebne zakonitosti koje se odnose na vodu kao životnu sredinu i koje su izložene u nauci o vodama u prirodi − hidrologiji. Voda prekriva 71% zemljine površine, od čega je 98% pod morima i okeanima, a svega 2% pod slatkom vodom. S obzirom da se veći deo slatke vode nalazi u vidu ledenog pokrivača (Arktik i Antarktik), pod slatkovodnim tekućicama, jezerima i akumulacijama u svetu je svega 0,02% od celokupne količine vode na zemljinoj površini.

KRUŽENJE VODE: taloženje kiše ili snega − 1, isparenje − 2, isparenje − 3, oticanje u mora i okeane − 4, upijanje i ispuštanje kod biljaka, udisanje i izdisanje kod životinja − 5, isparenje sa voda: reka, potoka, bara, jezera, mora, okeana − 6.

Po svojim karakteristikama, odnosno osobini da menja agregatna stanja, voda se, kroz kružno kretanje od vodene pare koja nastaje isparavanjem, njene kondenzacije u vazduhu i ponovnim transformisanjem u vodu preko padavina, vraća u prethodnu sredinu odakle je i počelo njeno kružno kretanje. Od toga 91% vraća se u mora i okeane, a svega 9% na kopno. Godišnje ispari oko 1 metar visine vodenog stuba celokupne vode sa zemljine površine, odnosno prosečno godišnje padne 67 g/cm2 vode na celokupnu zemljinu površinu.

Hemijski čista voda na zemlji ne postoji, jer se u njoj nalaze rastvori čvrstih, tečnih i gasovitih materija. U njoj je rastvorena manja ili veća količina soli, koja se kreće od 0,01 do 360%c. Najveći sadržaj soli ima morska voda, kao i vode nekih kontinentalnih jezera, dok su tekućice uglavnom daleko manjeg sadržaja soli, a neke planinske tekućice veoma siromašne rastvorenim solima.

Fizičke karakteristike vode

Za ribarsku privredu najvažnija su sledeća fizička svojstva vode:

• temperatura,
• prozirnost i boja,
• gustina i
• kretanje vode.

Temperatura vode

Temperatura vode kreće se od 0 do 50°C. Na 0°C voda prelazi u led, koji, kao lakši od vode, isplivava na površinu gradeći ledeni pokrivač. U zavisnosti od pojave niskih temperatura preko zime, ledeni pokrivač može biti manje ili više debeo. U našim klimatskim uslovima, ledeni pokrivač dostiže debljinu najviše od 30-35 cm. To znači da se vode dublje od ovih vrednosti ne zamrzavaju do dna, a to je veoma važno za opstanak živih organizama u vodi u zimskom periodu.

Voda se zagreva pod uticajem sunčeve toplote i to postepeno, tako da su temperature vode u proleće znatno niže nego temperature vazduha. Kao loš provodnik toplote, voda se sporije hladi od kopna i vazduha, te u jesen zadržava znatno višu temperaturu od okoline sredine. Blagodareći ovoj osobini, voda je najtoplija krajem leta, a najhladnija krajem zime. Velika jezera u Sibiru i Kanadi lede se tek krajem decembra meseca, kada je okolna temperatura vazduha već veoma niska i prelazi čak − 40°C. S druge strane, topljenje ledenog pokrivača na ovim jezerima događa se tek u maju, pa i junu mesecu kada je okolna temperatura vazduha daleko viša od 0°C.

Temperatura vode zavisi od geografske širine, nadmorske visine, brzine protoka i njene dubine. U našim klimatskim uslovima, ravničarske vode, bilo tekuće ili stajaće, preko leta zagrevaju se do oko 28°C, a preko zime se lede. Nasuprot ovome, planinske tekućice, pa i neka jezera, imaju daleko niže temperature, a s tim što se tekućice preko zime često i ne zalede (zbog brzine toka vode), a leti njihova temperatura ne prelazi 10 do 12°C. Planinska jezera uglavnom se lede tokom čitavog hladnog perioda godine, a ledeni pokrivač na njima zadržava se 6 do 7 meseci.

Za šaransko ili toplovodno ribnjačarstvo, značajne su temperature od preko 10°C koje nastaju već početkom aprila meseca i uslovljavaju pojavu povećanih životnih funkcija organizama koji žive u vodi, kao i početak uzimanja hrane za večinu toplovodnih riba. Što se tiče pastrmskih hladnovodnih ribnjaka, za njih su značajne temperature vode između 7 i 18°C.

Svetlost i boja vode

Jedan od veoma važnih faktora za produktivnost ribnjačke vode predstavlja svetlost i boja vode. Svetlost, u zavisnosti od ugla prodiranja (odnosi se prvenstveno na sunčevu svetlost), odbija se od vodene površine od 3 do 50%, dok ostatak prodire u vodu. Svetlost koja prodire u vodu jednim delom učestvuje u zagrevanju vode pretvarajući se u toplotnu energiju. Dubina prodiranja svetlosti zavisi od mutnoće vode, te je razumljivo da se bistre vode brže zagrevaju od mutnih.

Osnovna funkcija svetlosti u vodi je njeno direktno učešće u fotosintezi, transformaciji neorganske materije u organsku i proizvodnji kiseonika neophodnog za život u vodi. Preko leta, preterana svetlost u ribnjačkoj vodi negativno deluje, jer dolazi do burnog razvića algi, dok zimi nestašica svetlosti u ribnjačkoj vodi dovodi do nemogućnosti proizvodnje kiseonika i do uginuća riba. U letnjem periodu protiv prejake svetlosti, odnosno burnog razvića algi u vodi, borimo se primenom kompleksa biljojedih riba, dok zimi, ili treba čistiti ledenu površinu od snega, ukoliko je na površini vode stvoren bistri led tzv. vedrac, ili otvarati oduške u ledu radi uspostavljanja kontakta između vode ispod leda i vazduha, a što se sprovodi ukoliko je vodena površina pokrivena ledenim pokrivačem od neprozirnog leda tzv. snežanika. U prvom slučaju čišćenjem površine ledene kore od snega i stvaranjem mogućnosti za prodiranje svetlosti kroz providnu ledenu koru, čak nije ni potrebno otvarati oduške u ledu, jer se uticajem svetlosti procesi fotosinteze i stvaranja potrebne količine kiseonika u vodi i dalje obavljaju ispod ledenog pokrivača.

Gustina vode

Gustina vode zavisi od njene temperature, količine rastvorene soli u vodi i pritiska. Najgušća je voda pri temperaturi od + 3,94°C i iznosi 1 g/cm2. Gustina vode menja se sa promenom temperature i dubine. Zimi na temperaturi od + 3,94°C voda ima najveću gustinu, dok je gustina na nižim temperaturama manja. Pošto se voda rashlađuje prvenstveno u svom površinskom sloju pod uticajem niskih temperatura vazduha, to ovaj sloj ima manju gustinu od gustine sloja na dnu, i na temperaturi od 0°C stvara se ledena kora na površini vode, a samo zaleđivanje kreće se od površine vode prema dnu. Ova pojava omogućava prezimljavanje organizama u vodi dubljoj od 50 do 60 cm u našim klimatskim uslovima, jer zaleđivanje ne obuhvata visinu čitavog vodenog stuba od površine do dna. U vezi sa gustinom je i pojava tzv. prevrtanja vode koje nastaje u letnjim mesecima pri naglom hlađenju površinskog sloja vode, a prilikom nailaska vremenskih nepogoda sa gradom. U ovom slučaju površinski sloj ovde se naglo ohladi i kao gušći pada na dno, a donji sloj vode kao topliji i ređi kreće se ka površini. S obzirom da se u nekim ribnjacima, naročito starim i zamuljenim, pri dnu stvara gas vodonik sulfid raspadanjem biljnih ostataka i razlaganjem organskih materija, a koji je otrovan za sav živi svet iz vode, ovim mešanjem vode pokrene se i gas vodonik sulfid i dovede do uginuća riba. Ova pojava karakteristična je i za tresetišta, kao i za sve vodene površine čije je dno pokriveno debelim slojem mulja organskog porekla.

Kretanje vode

Jednosmerna horizontalna kretanja vode uglavnom su prisutna u tekućicama, ali se pod uticajem vetra i promenom temperature kretanja javlja i u stajaćim vodama i manifestuje se u obliku talasa. Ukoliko je brzina kretanja vode u tekućicama veća od 3,5 m/sec (bujični tok), opstanak je moguć samo posebno adaptiranim organizmima. Značaj kretanja i strujanja vode veoma je važan iz razloga obogaćivanja vode kiseonikom i izjednačavanjem temperature, a što se prvenstveno odnosi na površine za gajenje hladnovodnih riba.

U dubokim jezerima se u umereno kontinentalnoj klimi periodično javljaju vertikalna kretanja vode, tako da se u proleće i jesen čitava masa vode izmeša. Ovi periodi cirkulacije, omogućavaju dopremanje hranjivih soli iz dubljih slojeva u osvetljeni produktivni sloj vode.

Hemijske karakteristike vode

Hemijska svojstva vode veoma su značajna, jer kvalitet vode direktno određuje mogućnost njenog korišćenja u gajenju riba. Najvažniji hemijski elementi značajni za ribnjačarstvo su sledeći:

pH vrednost (kiselost i alkalnost vode)

pH vrednost kreće se u granicama od 0 do 14, pri čemu je vrednost 0 znak veoma kisele sredine, dok je vrednost 14 jako alkalna. Neutralna sredina odnosi se na vrednost 7.

Ribe mogu da opstanu u vodi čija se pH vrednost kreće u granicama od 5 do 10,5. Optimalni raspon pH vrednosti kreće se od 6,8 do 8,5. Inače, kisele vode ispod pH vrednosti 7 karakteristične su za šumska zemljišta, gde voda dobija kiseli karakter od humusnih kiselina. Alkalne vode karakteritične su za slatinaste terene i njihov karakter ne može se menjati, dok se kisele vode neutrališu prevođenjem vode preko naslaga krečnjaka, što se u nekim slučajevima i radi. Ukoliko ribe duže vremena provode u kiselim vodama, javalja se tzv. kiselinska bolest, koja se manifestuje pokrivanjem tela debelim slojem sluzi i bledom bojom kože, dok u jako alkalnoj sredini dolazi do krvarenja iz škrga.

Rastvoreni kiseonik

Rastvoreni kiseonik u vodi predstavlja osnovu za mogućnost opstanka aerobnih organizama u vodenoj sredini, a kroz proces disanja. Kiseonik ulazi u vodu dvojako: difuzijom iz atmosferskog vazduha koji zavisi od vazdušnog pritiska i temperature, i u procesu asimilacije od strane vodenog bilja.

U zavisnosti od temperature vode, zasićenje kiseonikom (100%) u destilovanoj vodi je sledeće:

• Temperatura vode u °C i sadržaj kiseonika u mg/l
  0, 14,5
  2, 13,5
  4, 13,0
  8, 11,5
  10, 11,0
  12, 10,5
  15, 10,0
  17, 9,5
  20, 9,0
  25, 8,5
  27, 8,0
  30, 7,5

Može doći i do prezasićenja vode kiseonikom što se dešava u popodnevnim časovima preko leta pri sunčanom vremenu usled intenzivnog procesa fotosinteze u vodi.

Potrebne količine kiseonika u vodi za život pojedinih ribljih vrsta u vodi su sledeće:

• Vrsta ribe
  Srebrni karaš
  Karaš
  Linjak
  Šaran
  Som
  Smuđ
  Kalifornijska pastrmka
  Potočna pastrmka

Sadržaj kiseonika u vodi mg/l po Pučkovu 1941.

• minimum
  0,5
  0,7
  0,8
  1,2
  2,5
  3,0
  5,0
  6,0
• optimum
  3,0
  3,0
  3,0 do 3,5
  5,0 do 6,0
  5,0 do 6,0
  6,0 do 7,0
  7,0 do 10,0
  9,0 do 11,0

Nedostatak kiseonika u vodi manifestuje se pojavom ribe na površini, pri čemu u ustima usisavaju atmosferski vazduh koristeći površinski sloj vode gde se apsorpcija kiseonika iz vazduha najintenzivnije sprovodi (koristi se naziv „riba puši“).

Inače, do nestašice kiseonika u vodi uglavnom nastaje zbog pojave trulenja, odnosno pri povećanoj količini materija koje se rastvaraju u vodi, utroška kiseonika za disanje vodenog bilja u noćnim časovima u jako obraslim ribnjacima (jutarnji minimum kiseonika), koji sa izlaskom sunca ponovo povećava svoju vrednost delovanjem fotosinteze. Preko zime pod ledenim pokrivačem, takođe dolazi do nestašice kiseonika, a to se događa i pri odsustvu svetlosti (visok snežni pokrivač na ledenoj kori). Pri izrazito visokim temperaturama u letnjem periodu, jako izražen nedostatak kiseonika javlja se pred zoru u pretežno eutrofnim vodama pri intenzivnom „vodenom cvetu“.

Kako je potreba za momentalnim saznanjem o količini kiseonika u vodi veoma aktuelna na ribnjačkim objektima, ovaj se može odrediti na veoma lak, vizuelni, način koristeći odredene hemikalije i pojavu boje različitog intenziteta za odredenu količinu kiseonika u vodi. Metod se sastoji od delovanja rastvora mangan hlorida (MnCl2) ili mangan sulfata (MnSO4) i natrijum hidroksida (NaOH) na rastvoren kiseonik u vodi, pri čemu se javlja promena boje taloga od čisto bele boje do smeđe u zavisnosti od količine kiseonika u vodi. Za ovu analizu koja je veoma jednostavna i može je sprovesti svaki praktičar koji radi na ribnjaku potrebne su sledeće hemikalije u rastvoru destilisane vode:

40 grama mangan hlorida ili mangan sulfata na 100 grama destilisane vode, kao i 50 grama natrijum hidroksida na 100 grama destilisane vode. Ova dva rastvora se čuvaju u dobro zatvorenim bocama.

Radi određivanja kiseonika u vodi, uzme se u bocu od 100 grama voda u kojoj se želi ispitati sadržaj kiseonika, i doda se pipetom (može kapalicom za stavljanje kapi u oči) po 2 do 3 kapi rastvora obe hemikalije. Pošto se boca dobro promućka, na osnovu dobijene boje određuje se količina sadržaja kiseonika u vodi koja se ispituje.

• Količina kiseonika u mg/l
  0,0
  1,5 do 2,0
  2,0 do 3,0
  3,0 do 4,5
  4,5 do 6,0
  6,0 do 8,0
  preko 8,0
• Boja rastvora
  bela
  boja slonove kosti
  bledo žuta
  žuta
  oker žuta
  mrko žuta
  smeđa

Posle upotrebe čitav pribor se mora oprati vodom da se ne stvori talog na bocama i pipetama. Na isti način, ali sa mnogo više preciznosti i uz korišćenje hemijskog posuđa i nekih drugih hemikalija, određuje se sadržaj kiseonika u vodi u laboratorijskim uslovima, ali je za ovaj način rada potreban stručnjak i određeno hemijsko posuđe. Izloženi način određivanja kiseonika u vodi u potpunosti zadovoljava sve zahteve praćenja sadržaja kiseonika u ribnjačkoj vodi.

Ugljen dioksid

Ugljen dioksid nastaje u vodi disanjem organizama i razlaganjem organske materije. Uglavnom se ugljen dioksid nalazi u vodi u granicama do 2 mg/l u zavisnosti od godišnjeg doba. U periodu aktivne fotosinteze u vodi nema ugljen dioksida. Toksična količina za ribe iznosi od 20 − 200 mg/l, u zavisnosti od riblje vrste, dok su na sadržaj ugljen dioksida najosetljivije salmonidne riblje vrste. Inače svaka povećana količina ugljen dioksida u vodi predstavlja znak pojave zagađene vode.

Mineralne soli

Mineralne soli veoma su važne za produktivnost vode koja od njihovog sadržaja i zavisi. Ove soli neposredno utiču na povećanje količine organizama biljnog i životinjskog sveta u vodi, a preko njih i na riblje naselje. Uglavnom ove hranljive so nalaze se neprekidno u kruženju u vidu: hranjive so, fito i zooplankton, ribe, organska materija u razlaganju, bakterije i hranljive soli.

Fosfor

Fosfor je veoma važan jer je sadržaj u biljnim i životinjskim proteinima u vidu mineralnih ili organskih jedinjenja. Izumiranjem bilja ili životinja, ponovo se vraća u vodu ii mulj. Zimi ga ima znatno više u vodi, dok je sadržaj fosfora preko leta manji pošto ulazi u sastav vodenih organizama. U ribnjačkoj vodi, radi održavanja povoljne produktivnosti neophodan je sadržaj bar 0,5 mg/l fosfora. U vodu se unosi đubrenjem organskim ili mineralnim đubrivima u određeno doba godine.

Azot

Azot se u vodi javlja u obliku amonijačnog, nitritnog i nitratnog azota. Veoma je značajan za sve žive organizme iz vode kao sastojak životinjskih proteina. Značajno je da se azot u obliku nitrata javlja prilikom razlaganja organskih materija uz prisustvo kiseonika, a azot u amonijačnom obliku prilikom razlaganja organskih materija bez prisustva kiseonika. Iz amonijaka nastupaju uz prisustvo kiseonika nitrifikacioini procesi delovanjem odgovarajućih mikroorganizama, i amonijačni azot prelazi u nitrite i nitrate. U slučaju nedostatka kiseonika, amonijačni azot redukuje se denitrifikacionim procesom izlazi iz vode kao elementarni gas azot i izgubljen je kao hranjljiva materija u vodi. Inače neke ga modrozelene alge mogu koristiti za sintezu i kao gas elementarni azot.

Da bi se postigla puna efikasnost prirodne produkcije, ribnjačka voda treba da sadrži bar 2 mg/l nitratnog azota.

Slobodan amonijak

Prisustvo amonijaka u vodi znak je da je došlo do anaerobnog razlaganja organskih materija. Prisustvo amonijaka u većim količinama u vodi ukazuje na prisustvo otpadnih ili fekalnih voda u većoj količini. U vodi je amonijak veoma jak otrov i deluje direktno na centralni nervni sistem ribe, a naročito su na prisustvo amonijaka osetljive salmonidnc riblje vrste. Toksičnost amonijaka zavisi od njegovog hemijskog stanja, jer u vodi amonijak disosuje i dalje amonijumski i hidroksilni jon:

NH4OH = NH4+ + OH-

Ovaj proces zavisi od količine rastvorenog kiseonika u vodi, pH vrednosti i temperature vode. Sam proces sc usporava pri smanjenju količine rastvorenog kiseonika u vodi, te povećanju pH vrednosti, kao i temperature vode. Usporavanjem ovog

KRUŽENJE AZOTA: atmosferski azot (N2) − 1, atmosfersko učvršćenje − 2, industrijsko učvršćenje i automobili − 3, biološko učvršćenje − 4, smrtnost, uginuće − 5, morski plitki talog − 6, gubici u dubokom talogu − 7, azotni učvršćivaći − 8, protein − 9, biljni i životinjski otpaci, uginuli organizmi − 10, amonijak − 11, bakterijsko stvaranje šalitre − 12, nitriti − 13, nitrat14, ka podzemnim vodama − 15, bakterije odstranjene šalitre − 16, protoksid azota − 17, uključenje nitrata u biljke − 18, oslobođenje od šalitre − 19.

Za proveru količine amonijaka može veoma korisno poslužiti specijalni komplet koji se može nabaviti u trgovini. Jednostavno treba dodati reagens, prema uputstvu, u uzorak vode i uu.diti sadržaj amonijaka.

procesa u vodi se nalazi veća količina nedisosovanih molekula amonijaka koji toksično deluju na organizme iz vode. Granične vrednosti sadržaja amonijaka u vodi iznose 0,1-0,8 mg/l, pri čemu se količina amonijaka od 1,8 mg/l već smatra kao veoma štetna pri kojoj mnoge riblje vrste ugibaju.

Ostali elementi značajni za život riba, a koji se nalaze u vodi predstavljaju jedinjenja sledećih elemenata:

Kalijum

Kalcijum je neophodan za razviće svih organizama u vodi, što se odnosi naročito na razviće i formiranje skeleta. Uloga kalcijuma veoma je značajna u fotosintezi, kao i u regulisanju pH vređnosti jer karbonati i bikarbonati vezuju slobodan ugljendioksid.

Magnezijum

Magnezijum je takođe veoma značajan, jer ulazi u sastav hlorofila i direktno učestvuje u fotosintezi. Takođe se nalazi u krvi i enzimima živih organizama. Najpovoljniji odnos sadržaja kalcijuma i magnezijuma u vodi iznosi 4:1. Tvrdoća vode je takođe određena prisustvom soli kalijuma i magnezijuma pa se razlikuje karbonatna ili nekarbonatna tvrdoća.

Sadržaj mikroelemenata

Mikroelementi (bakar, cink, mangan, i dr.) veoma su značajni za životne funkcije riba i organizama koji žive u vodi. Učestvuju u mnogobrojnim fiziološkim funkcijama ribljih organizama, te je njihovo prisustvo veoma značajno za opstanak, nesmetan porast i razmnožavanje riba u ribnjacima. Značajniji su za toplovodne ribe, pošto se u pastrmskim ribnjacima obračun količine mikroelemenata sprovodi kroz dodatnu hranu koja se uvek izbalansira u pogledu sadržaja mikroelemenata.

O Autorima

Dr Đorđe Hristić

Jedan od starijih ribarskih stručnjaka koji je čitav svoj radni vek posvetio slatkovodnom ribarstvu. Blagodareći radu u Stanici za ribarstvo Srbije, te Zavodu za ribarstvo Srbije i Zavodu za ribarstvo Ribarskog gazdinstva „Beograd“, autor je svestrani ribarski stručnjak koji je tretirao problematiku ribnjačarstva, i eksploatacije stajaćih i tekućih otvorenih voda.

U svojim radovima, koji su obuhvatali problematiku unapređenja ribnjačarstva, introdukciju i aklimatizaciju biljojedih riba, kroz njihovo iskorišćavanje u kontroli nižeg i višeg vodenog bilja na ribnjacima i kanalskim ekosistemima, temeljima uspešnog razmnožavanja biljojedih riba kroz kontrolisani mrest, stekao je renome poznatog ribarskog stručnjaka naše zemlje. U isto vreme, na području eksploatacije i unapređenja ribarstva na otvorenim vodama, autor je mnogobrojnih Osnovnih planova stajaćih i tekućih voda teritorije Srbije i Pokrajina.

Mnogobrojni radovi autora, objavljeni su u naučno-stručnim časopisima Ribarstva Jugoslavije, te kao referati na kongresima i sastancima u zemlji i inostranstvu. Najznačajniji radovi objavljeni u časopisima su:

• Uzgoj i razmnožavanje belog amura u ribnjačkim uslovima,
• Proučavanje biologije belog amura u otvorenim vodama Srbije od unošenja do danas,
• Ekologija belog amura u ribnjacima i kanalskim ekosistemima,
• Plavni tereni i riblje vrste koje ih naseljavaju,
• Režim kiseonika u stajaćim vodama za vreme zimskog perioda i dr.

Mr Ilija Bunjevac

Završetkom poljoprivrednog fakulteta, radio je u direktnoj proizvodnji šaranske ribe, i doprineo proširenju proizvodnih površina i većoj proizvodnji ribe po jedinici površine u Ribnjačarstvu ,,Potjona“, opština Pakrac.

Magistarskim radom ustanovio je da sredstva herbicida Deherban, Dalapon, Agrostone, Neosan, Torusom i Wedazol uništavaju korove u kanalima i priobalnom području ribnjaka. Meku, plivajuću i podvodnu floru u ribnjacima uništavaju Simazin 1255, 2-4D, Enoxal, Naarsenat i CMU. Navedena sredstva su, međutim, otrovna za ribe pa se nisu primenila za širu upotrebu na ribnjacima.

Uspešno radi na integraciji i udruživanju ribarskih preduzeća krajem še.rdesetih i početkom sedamdesetih godina, što je rezultiralo osnivanjem i višegodišnjim rukovođenjem ,,RIBOKOMBINAT“-om Beograd. Čitavo vreme je pratio proizvodnju i promet slatkovodne ribe. Analizom podataka ukazivao je na veću ekonomičnost poslovanja.

U naučno-stručnom časopisu „Ribarstvo Jugoslavije“ publikovao je naučne i stručne radove:

• Rezultati trogodišnjih ogleda u đubrenju šaranskih ribnjaka u praktičnim uslovima,
• Ekonomski položaj slatkovodnog ribarstva,
• ,,RIBOKOMBINAT“ − Beograd u razvojnom periodu 197&-1980. i plan za period 19811985. godinu,
• Ogledi za veću proizvodnju ribe,
• Tržište i promet ribe, deo IV knjizi „Slatkovodno ribarstvo“ izdato 1982. godine.