Ovu knjigu posvećujem mojim dragim roditelјima: Majci Milosavi Radenović (Mihaila Simova) Šoškić, Ocu Todoru (Matovu) Radenović, Ujaku Ljakiću (Mihaila Simova Šoškić). Neka vam je večna slava i veliko hvala.
Dr Batrić Radenović
Beograd. 2000. god.
Izvod iz recenzije rukopisa za monografiju „SEMENARSTVO KRMNOG BILjA“ (Proizvodnja − dorada − marketing) autora dr Batrića Radenovića
Autor monografije dr Batrić Radenović je poznati i priznati stručnjak za selekciju i semenarstvo krmnog bilja u Jugoslaviji i inostranstvu. Kao plod i rezultat njegovog višegodišnjeg iskustva u oblasti selekcije i semenarstva krmnog bilja, dr Batrić Radenović je napisao ovu monografiju, koja će korisno poslužiti: polјoprivrednim stručnjacima i proizvođačima u proizvodnji semena krmnog bilja, studentima polјoprivrednih fakulteta, specijalistima za semenarstvo i doradu krmnog bilja, postdiplomcima, doktorantima, menadžerima i svim onim koji se na bilo koji način bave ovom granom privrede, u sticanju potrebnih znanja iz oblasti semenarstva krmnog bilja.
Autor dr Batrić Radenović uložio je veliki rad i trud da prikupi obiman materijal iz literature domaće i inostrane i da literaturne podatke ukomponuje u tekst, upoređujući ih sa svojim rezultatima istraživanja.
Detalјno je opisao sve važnije vrste krmnog bilja koje se gaje u našoj zemlјi, sa detalјnim opisom genetičkih osobina pojedinih vrsta i sorata, agrotehnikom u proizvodnji semena, organizacijom proizvodnje semena u našoj zemlјi i svetu, zakonskom regulativom, ispitivanjem kvaliteta semena upoređujući ga sa pravilima I.S.T-e, tehnologijom proizvodnje i dorade pojedinih vrsta semena krmnog bilja, dajući poseban naglasak na pojedine vrste, s obzirom na njihov značaj za proizvodnju stočne hrane i marketing semena kao što su: lucerka, crvena detelina, višegodišnje vlataste trave i dr.
Dr Batrić Radenović, posebnu pažnju posvetio je ekonomskim efektima, informatici i marketingu semena krmnog bilja, bez koga ne može biti rentabilnog stočarstva i ekonomskog interesa da se bavimo ovom proizvodnjom u trećem milenijumu.
Treba istaći da je dr Batrić Radenović, autor nove krmne bilјke − krmne galege (Galega orientalis Lam.), prve jugoslovenske sorte YU Margaraitarb-Mag-1/97, čije je biološko-morfološke osobine detalјno opisao u ovoj monografiji.
Tekst za ovu monografiju napisan je vrlo stručno sa jasnim i konciznim stilom, zato treba istaći i pohvaliti dr Batrića Radenovića, koji je uložio veliki trud i napor da sakupi, citira i analizira rezultate domaćih autora od 1900-1999. godine kao i inostrana iskustva, te na osnovu rezultata u selekciji i semenarstvu krmnog bilja koji su obeležili ovaj vek, preporuči naučno-stručne savete iz oblasti selekcije i semenarstva krmnog bilja, koji će korisno poslužiti polјoprivrednim stručnjacima i proizvođačima semena krmnog bilja i stočne hrane da uspešno organizuju proizvodnju, genetički čistog sortnog semena krmnog bilja, što će doprineti unapređenju proizvodnje semena krmnog bilja i proizvodnje stočne hrane. „Bez kvalitetnog semena krmnog bilja, nema kvalitetne i jeftine hrane, a time ni naprednog stočarstva“.
Recenzenti
Prof. dr Aleksandar Ćokić Prof. dr Borivoje Jovanović
Sadržaj
PREDGOVOR PRVOM IZDANјU
I UVOD
II ISTORIJA RAZVOJA SEMENARSTVA, KRMNOG BILjA U JUGOSLAVIJI
III ZNAČAJ SEMENARSTVA KRMNOG BILjA
1. GODIŠNјE POTREBE U SEMENU KRMNOG BILjA
2. GODIŠNјE POTREBE U POVRŠINAMA ZA PROIZVODNјU SEMENA KRMNOG BILjA PO VRSTAMA
3. REONI PROIZVODNјE SEMENA KRMNOG BILjA
4. PROIZVODNјA I POTROŠNјA SEMENA KRMNOG BILjA U EVROPSKOJ UNIJI
IV POVEZANOST SEMENARSTVA KRMNOG BILjA SA MEĆUNARODNIM ORGANIZACIJAMA
V EKONOMSKI EFEKTI PROIZVODNјE SEMENA KRMNOG BILjA
VI INFORMATIKA U SEMENARSTVU KRMNOG BILjA
1. BAZE PODATAKA O SEMENARSTVU KRMNOG BILjA
2. PREDNOST RAČUNARSKOG MEDIJUMA U ODNOSU NA KARTOTEKE EVIDENCIJOM KNјIGE
VII PROIZVODNјA SEMENA KRMNOG BILjA
VIII JEDNOGODIŠNјE LEGUMINOZE
1. STOČNI GRAŠAK (Pisum sativum ssp. arvense L.)
2. OZIMA MALjAVA GRAHORICA (Vicia vilosa Roth.)
3. OBIČNA GRAHORICA (Vicia sativa L.)
4. STOČNI BOB (Faba vulgaris Moench)
5. LUPINE (Rod Lupinus)
6. VIGNA (Vigna sinensis L.)
IX VIŠEGODIŠNјE LEGUMINOZE
1. OBIČNA LUCERKA (Medicago sastiva L.)
2. CRVENA DETELINA (Trifolium pratense L.)
3. BELA DETELINA (Trifolium repens L.)
4. ALEKSANDRIJSKA DETELINA (Trifolium alexandrinum L.)
5. INKARNATSKA DETELINA (Trifolium incarnatum L.)
6. ŠVEDSKA DETELINA (Trifolium hybridum L.)
7. PERSIJSKA DETELINA (Trifolium resupinatum L.)
8. ŽUTI ZVEZDAN (Lotus comiculatus L.)
9. OBIČNA ESPARZETA (Onobrychis viciaefolia Scop.)
10. KPMHA GALEGA (Galega orientalis LAM.)
X VIŠEGODIŠNјE VLATASTE TRAVE
1. JEŽEVICA (Dactylis glomerata L.)
2. PRAVA LIVADARKA (Roapratensis L.)
3. MAČJI REP (Phleum pratense L.)
4. LIVADSKI VIJUK (Festuca pratensis Huds.)
5. CRVENI VIJUK (Festuca rubra L.)
6. VISOKI VIJUK (Festuca aruninacea Schreb.)
7. BEZOSI VLASEN (Bromus inermis Leyss.)
8. BELA ROSUJBA (Agrostis alba − Gigantea L.)
9. ENGLESKI LjULj (Lolium perenne L.)
10. ITALIJANSKI LjULj (Lolium italicum L.)
11. FRANCUSKI LjULj (Arrhenatherum elatius L.)
XI OSTALE KRMNE BILjKE
1. SIRAK (Sorghum sorghum L.)
2. SUDANSKA TPABA (Sorghum vulgarevar. Sudanehsis piper.)
3. PROSO (Panicum sp. L.)
4. ITALIJANSKO PROSO (Panicum italicum)
5. MUHAR (Setaria italica L.)
6. STOČNI KELj (Brassica oleracea, var. acephala D.C.)
7. STOČNI SLEZ (Malva verticillata var. Crisper L.)
8. STOČNE REPICE (Brassica ssp.)
9. STOČNA REPA (Beta vulgaris var. crassa Slef.)
XII ORGANIZACIJA PROIZVODNјE SEMENA KRMNOG BILjA
1 ORGANIZACIJA SELEKCIJE PROIZVODNјE, DORADE I PLASMANA SEMENA KRMNOG BILjA U JUGOSLAVIJI
2 ORGANIZACIJA SEMENARSTVA SITNOSEMENIH LEGUMINOZA I TRAVA U SAD-u, KANADI, NOVOM ZELANDU I NEKIM EVROPSKIM DRŽAVAMA
3. ORGANIZACIJA PROIZVODNјE SORTNIH SEMENA KRMNOG BILjA U JUGOSLAVIJI
4. KATEGORIJE SEMENA KRMNOG BILjA
5. USLOVI ZA PROIZVODNјU SEMENA KRMNOG BILjA, KATEGORIJE: SUPERELITE, ELITE I ORIGINALA
6. SORTNA KONTROLA (APROBACIJA) SEMENA KRMNOG BILjA
7. IZVOD IZ PRAVILNIKA O KONTROLI PROIZVODNјE SEMENA POLjOPRIVREDNOG BILjA
8. JEDINSTVENE METODE ZA VRŠENјE KONTROLE PROCESA PROIZVODNјE SEMENSKIH USEVA KRMNOG BILjA
9. MERILA ZA UTVRĐIVANјE ZDRAVSTVENOG STANјA USEVA, OBJEKATA I SEMENA
10. ZAKONSKI USLOVI ZA PRIZNAVANјE SEMENA KRMNOG BILjA I ZAKONSKA PRATEĆA DOKUMENTACIJA
11. PROPISI U PROIZVODNјI SEMENA KRMNIH BILjAKA NAMENјENOG MEĐUNARODNOM PROMETU
XIII ISPITIVANјE SEMENA KRMNOG BILjA
1. UZORKOVANјE SEMENA KRMNOG BILjA
2. ISPITIVANјE ČISTOĆE SEMENA KRMNOG BILjA
3. METODE ZA PREKIDANјE MIROVANјA SEMENA KRMNOG BILjA
4. ISPITIVANјE KLIJAVOSTI SEMENA KRMNOG BILjA
5. METODE ODREĐIVANјA ŽIVOTNE SPOSOBNOSTI SEMENA KRMNOG BILjA
6. ISPITIVANјE APSOLUTNE MASE SEMENA (TEŽINE 1.000 ZRNA I HEKTOLITARSKE MASE SEMENA) KRMNOG BILjA
7. METODE ZA ODREĆIVANјE ZDRAVSTVENOG STANјA KRMNOG BILjA U LABORATORIJI
8. BOLESTI KRMNOG BILjA KOJE SE PRENOSE SEMENOM I NјIHOVO SUZBIJANјE
XVI DORADA SEMENA KRMNOG BILjA
1. ZAŠTITA SKLADIŠTA OD ŠTETOČINA I BOLESTI SEMENA KRMNOG BILjA
2. ZAŠTITA SEMENA KRMNOG BILjA U SKLADIŠTU
3. SUŠENјE SEMENA KRMNOG BILjA
4. ČIŠĆENјE SEMENA KRMNOG BILjA
5. PAKOVANјE I ČUVANјE SEMENA KRMNOG BILjA U SKLADIŠTU, TRANSPORT I ISPORUKA
XV MARKETING SEMENA KRMNOG BILjA
1. MARKETING U SEMENARSTVU KRMNOG BILjA
2. MOGUĆNOST UVOĐENјA MARKETINŠKE ORGANIZACIJE U PREDUZEĆA KOJA SE BAVE PROIZVODNјOM, DORADOM I PROMETOM SEMENA KRMNOG BILjA
3. SLUŽBA STVARANјA I POBOLjŠANјA PROIZVODA, DORADE I PAKOVANјA SEMENA KRMNOG BILjA
4. MARKETINŠKA STRATEGIJA U PRODAJI SEMENA KRMNOG BILjA
5. EKONOMSKA PROPAGANDA I ISPITIVANјE MARKETINGA SEMENA KRMNOG BILjA
XVI LITERATURA
XVII PRILOZI
Predgovor
Semenarstvo krmnog bilja u našoj zemlјi izučava se na polјoprivrednim fakultetima u okviru predmeta: „Semenarstvo“ i „Krmni bšve“. Međutim, imajući u vidu značaj semenarstva krmnog 6wba za našu zemlјu kao posebne veoma profitabilne privredne grane, njegovu ulogu u međunarodnoj trgovini, značaj koji ima u obezbeđenju jeftine stočne hrsše, učešće u dohotku, u unapređenju polјoprivredne proizvodnje, zaštiti zemlјišta od erozija i čovekove okoline, obrazovanju kadrova iz oblasti proizvodnje, dorade i prometa semena krmnoG bilja i svih onih koji se na bilo koji način susreću sa ovom proizvodnjom i ostvaruju deo dohotka, da na jednom mestu u jednoj posebno za to napisanoj knjizi nađu odgovor na pitanja iz oblasti: osnovne Genetičke osobine vrsta i sorata, zahtevi prema agroekološkim uslovima, tehnologija proizvodnje semena, organizacija proizvodnje semena, sušenje i dorada semena, ispitivanje kvaliteta, pakovanje, uskladištenje, transport i promet semena krmnog bilja.
U ovoj knjizi ugrađeno je višegodišnje iskustvo Autora, koji je kao selekcionar i semenar, neposredno radio petnaest godina, deo tog iskustva koje je stekao i objavio u raznim naučno-stručnim časopisima iz oblasti selekcije i semenarstva, saopštio na domaćim i međunarodnim naučno-stručnim kongresima, konferencijama, simpozijumima i savetovanmma u zemlјi i inostranstvu, ugradio u ovoj knjizi i tako sva ta stečena dostiGnuća učinio dostupnim svim onim koji su na bilo koji način vezani za ovu Granu privrede.
Trudili smo se da u knjizi unesemo što više podataka iz prakse, domaće i inostrane literature. Pošto do sada u našoj zemlјi nije publikovan nijedan sličan naslov, svesni smo toga da knjiga ima svojih propusta, pa molimo sve dobronamerne kritičare da nam upute korisne sugestije, kako bi u drugom izdanju te nedostatke i Greške ispravili.
Ne treba zaboraviti da „Pisac voli svoje knjiGe kao svoju decu, a knjigu piše onakvu kakvu sam želi da kutG, Đinović (1994).
Trudili smo se da tekst bude što kraći, koncizan i jasan, koliko smo u tome uspeli pokazaće vaše sugestije.
Beograd, 1999. godine
Autor
I. Uvod
Prema navodima M. Mirića (1995), „semenarstvo krmnog bilja je preteča savremenog semenarstva, jer je čovek seme jestivih biljaka odvajao od usta, dok je seme krmnih kultura morao proizvoditi isklјučivo za seme, čime je postavio temelјe savremenom semenarstvu“.
Proizvodnja semena krmnog bilja u našoj zemlјi nije nepoznata, ali sve do danas nemamo na jednom mestu skuplјene rezultate naučno-istraživačkog rada koji su razrešili mnoga pitanja iz oblasti: proizvodnje, sortimenta, kontrole kvaliteta, dorade, sušenja, uskladištenja i prometa semena krmnog bilja, kako bi isti bili dostupni širem krugu nauke i struke, koji se bave proizvodnjom, doradom i prometom semena krmnog bilja. Mi smo pokušali da iz nama dostupne, domaće i inostrane literature i prakse prikažemo u ovoj monografiji najvrednija naučna i proizvodna saznanja iz oblasti: proizvodnje, sortimenta, ispitivanja kvaliteta, dorade, uskladištenja i prometa semena krmnog bilja, onih vrsta koje imaju mogućnosti da se u našoj zemlјi veoma rentabilno proizvode.
Proširenjem površina pod semenskim parcelama krmnog bilja, obezbeđuje se proizvođačima stabilan i siguran dohodak. Semenarstvo krmnog bilja predstavlјa praktičnu monografiju za rad svih stručnjaka koji se bave proizvodnjom, doradom i prometom semena krmnog bilja organizovano u okviru Grupacije za krmno bilje Jugoslavije. Semenarstvo krmnog bilja u našoj zemlјi ima za zadatak unapređenje proizvodnje, dorade i prometa semena i ono time predstavlјa polaznu osnovu za unapređenje proizvodnje jeftine stočne hrane. Norme kvaliteta, cene i plasman semena krmnog bilja moraju biti usklađeni sa proizvodnom vrednošću semena. Proizvedeno seme krmnog bilja mora biti kvalitetno, u prvom redu visoke klijavosti, zdravo i trajno. Međutim, najveći proizvodno-ekonomski značaj semena krmnog bilja manifestuje se kroz: stvaranja novih sorata i hibrida, primenu savremene agrotehnike u proizvodnji semena, doradi, čuvanju i plasmanu na tržištu, time se direktno utiče na povećanje ukupne količine kvalitetne voluminozne stočne hrane i doprinosi da stočarstvo bude rentabilnije. Pored toga, organizovana proizvodnja semena krmnog bilja u našoj zemlјi omogućava optimalno iskorišćavanje naših agroekoloških uelova, naučnih i stručnih potencijala, izgrađenih doradnih centara, skladišnih kapaciteta i ukupne agrarne infrastrukture.
Ispitivanje i analiza semena u laboratoriji ima za zadatak da se dođe do podataka o setvenoj vrednosti semena u posebne zakonom zasnovane obrasce (deklaracije, uverenja, certifikate). Ispitivanje kvaliteta semena krmnog bilja obavlјa se po međunarodnim standardnim metodama, pomoću kojih dobijamo uniformne podatke, potrebne za trgovačke i zakonske svrhe. Onaj ko stavlјa seme u promet mora imati pismene potvrde svih podataka koji su propisani Pravilnikom o normama kvaliteta.
Povećanje proizvodnje i prometa semena krmnog bilja dovelo je do unapređenja tehnologije dorade i uskladištenja semena. Bez kvalitetnog semena nema visokih prinosa. Aprobacija useva u polјu prvi je faktor koji garantuje dobijanje kvalitetnog semena, ukoliko se savesno i stručno obavlјa. Teško je kasnije u doradi popraviti ono što je propušteno u proizvodnji, odnosno u aprobaciji, ali se isto tako lošom doradom može upropastiti kvalitet dobrog proizvedenog semena krmnog bilja na njivi.
Povećanje bioloških vrednosti i ekonomskih svojstava semena krmnog bilja u velikoj meri zavisi od stručnog nadzora nad proizvodnjom semena. Način stručnog nadzora nad proizvodnjom semena krmnog bilja regulisan je posebnim zakonima o semenu i sadnom materijalu svake zemlјe i usaglašen Međunarodnim konvencijama, jer je seme krmnog bilja predmet međunarodne trgovine. Prema tome, proizvodnja semena krmnog bilja, kontrola kvaliteta, dorada, uskladištenje, promet i zakonska regulativa zavise od međusobne saradnje: selekcionara, semenara, aprobatora, organizatora proizvodnje, proizvođača, dorađivača, prometnika i korisnika semena.
II. Istorija razvoja semenarstva krmnog bilja u Jugoslaviji
Semenarstvo krmnog bilja je kompleksna oblast naučnog i stručnog rada. To je kod nas vrlo mlada samostalna naučna disciplina.
Prvi objavlјeni rad o lucerki, u kome je objavlјena proizvodnja i dorada semena lucerke (plave vije) u Srbiji, napisao je M.N. Lukićević u „Polјoprivrednom glasniku“ Srpskog polјoprivrednog društva 1904. godine, Sveska br. 3, strana 80-83, Beograd. Interesantno je napomenuti da se početkom XX veka, prema navodima M.N. Lukićevića lucerka u Srbiji nazivala (u zavisnosti od reona gajenja): plava vija, lucerka, lekarica, plavetna ili španska detelina, večita detelina, detelina, mesečna detelina. Lukićević (1904) ističe u ovom radu „Da bi valјalo najozbilјniju pažnju obratiti kod kupovine semena od trgovaca semenom, seme mora da bude sasvim čisto, dobro klijavo i od najbolјih vrsta lucerke“. Međutim, Lukićević (1904) napominje i upozorava zemlјoradnike „Da uveženo seme lucerke nije prilagođeno podneblјu, te je potrebno da se seme lucerke proizvodi i dorađuje u Srbiji i koristi za setvu u reonu proizvodnje, jer samo tada možemo očekivati od gajene lucerke onakav uspeh, kakav ona daje u najnaprednijim zemlјoradničkim oblastima“. M.N. Lukićević (1904).
Što se tiče proizvodnje semena krmnog bilja u našoj zemlјi, ona je počela tridesetih godina dvadesetog veka. U to vreme na skromnim površinama proizvodilo se seme: lucerke, crvene deteline i samo neke vrste trava, seme grahorice (jare i ozime), ozimog i jarog stočnog graška, te seme boba. Proizvodnja ovog semena krmnog bilja odvijala se neorganizovano. Što se tiče proizvodnje sortnog semena krmnog bilja, ona nije ni postojala. Sortno seme uvozilo se bez ikakvog plana, stihijski i na trgovačkoj osnovi, odvijala se proizvodnja i dorada semena lucerke i crvene deteline.
Prema navodima Srdanović-Barić (1968), prvu magnetnu mašinu (trifolim mašinu) za čišćenje semena lucerke i crvene deteline uvodi Srpsko polјoprivredno društvo između Prvog i Drugog svetskog rata i od tada u našoj zemlјi počinje organizovana na trgovačkoj osnovi proizvodnja i dorada semena lucerke i crvene deteline i drugih semena krmnog bilja. Ovakav rad prekinut je početom Drugog svetskog rata tako da je propao i onaj semenski materijal koji se organizovano proizvodio pre Drugog svetskog rata. Posle završetka Drugog svetskog rata, godine 1946. počinje prva organizovana proizvodnja semena krmnog bilja u našoj zemlјi. Seme je dobijeno iz dva izvora:
1. uvozom semenskog materijala (pomoć);
2. odabiranjem bolјih useva od domaćih sorata − populacija.
Najveći značaj imao je domaći semenski materijal kod lucerke, crvene deteline i žutog zvezdana, dok su kod trava, sorte iz uvoza. Da bi se što bolјe iskoristio domaći semenski materijal, prvi put 1947. godine kod nas se primenjuje aprobacija semenskih useva, tj. priznavanje useva semena krmnog bilja u cilјu dobijanja što kvalitetnijeg semena za setvu, Zonjić (1951). U cilјu što bržeg širenja novih sorata polјoprivrednog bilja, godine 1947. osniva se Državna Komisija. Ova Komisija je imala za zadatak da odredi metodiku za priznavanje sorata krmnih biljaka. Pored aprobacije koja je primenjivana na autohtonim sortama − populacijama semena krmnog bilja, 1947. godine prilazi se razmnožavanju semena od najbolјih perspektivnih linija u selekcionim ustanovama, a naročito na državnim polјoprivrednim imanjima, koja su služila kao rezervoar dobrog sortnog semena, domaćih sorata − populacija i inostranih − introdukovanih sorata koje smo dobili preko inostrane pomoći i uvozom. Rad na aprobaciji bio je vrlo obiman. Uoči žetve 1947/48. godine pored iskusnijih agronoma spremana su na kursevima za aprobaciju ekipe mladih stručnjaka koji su odmah pristupili aprobaciji useva. Uvođenje aprobacije i semenske službe za raspodelu semena proizvođačima, dalo je odmah povolјne rezultate, tako da je prema navodima Zonjića (1951) od 1946. do 1950. godine proizvedeno, otkuplјeno i u semenskim stanicama dorađeno semena krmnog bilja (tabela 1).
Tab. 1. Krešanje proizvodnje semena krmnog bilja u Jugoslaviji od 1947. do 1949. žogune, Zonjić, (1951) /u tonama/
Izostavljeno iz prikaza
- Kulture Godine – 1947.
Lucerka i crvena detelina 1.060
Ostalo krmno bilje 1.000 - Kulture – 1948.
Lucerka i crvena detelina 1.170
Ostalo krmno bilje 3.270 - Kulture – 1949.
Lucerka i crvena detelina 290
Ostalo krmno bilje 610 - Kulture – 1949.
Lucerka i crvena detelina 290
Ostalo krmno bilje 610
Međutim, zbog nedostatka kadrova, nedovolјnog iskustva na organizaciji proizvodnje, dorade i drugih subjektivnih i objektivnih faktora, te ukidanja semenske službe 1949. godine, organizovana proizvodnja semena krmnog bilja i snabdevanje bilјnim semenom gotovo je prestala 1950. godine (tabela 1). Ovo se ubrzo negativno odrazilo na prinose kvalitetne stočne hrane, tako da se dogodilo da je naša zemlјa pedesetih godina morala ponovo da uvozi seme: lucerke i crvene deteline iako je seme ovih kultura ranije izvoženo, Zonjić (1951).
Da bi se otklonile sve negativne pojave u proizvodnji semena krmnog bilja, Ministarstvo polјoprivrede Narodne Republike Srbije pristupilo je 1950. godine ponovnoj organizaciji proizvodnje semena na osnovu metoda selekcije kod svog polјoprivrednog bilja, a time i semena krmnog bilja. Ovim planom glavna uloga u proizvodnji bolјeg semena pripada selekcionim ustanovama i velikim državnim gazdinstvima. Prema ovom planu naučno-istraživačke ustanove u oblasti krmnog bilja rade na dva zadatka:
- na stvaranju novih sorata,
- na proizvodnji semena elite i originala od novih i starih obnovlјenih sorata − populacija (panonska lucerka, domaća crvena detelina i žuti zvezdan), populacija bosna lotus i drugih krmnih jednogodišnjih biljaka (ozime i jare grahorice, ozimog i jarog stočnog graška i stočne repe).
Obnavlјanje, odnosno osvežavanje bolјih sorata − populacija, vrši se reprodukcijom od njihovog semena, koje je proizvedeno na većim državnim polјoprivrednim dobrima i osposoblјenim selјačkim radnim zadrugama. U cilјu nalaženja čistijeg sortnog semena od autohtonih sorata − populacija, selekcionari su dobili ovlašćenja od Ministarstva polјoprivrede Narodne Republike Srbije da izvrše aprobaciju elite i organizuju razmnožavanja od proširenih sorata na imanjima koja se nalaze pod rukovodstvom naučno-istraživačkih ustanova i na saveznim i republičkim imanjima koja gaje proširene sorte. Aprobaciju useva semena krmnog bilja (lucerke, crvene deteline i žutog zvezdana, te seme ozime i jare grahorice i ozimog stočnog graška) na ostalim imanjima obavlјaju ekipe agronoma i tehničara koji su pripremlјeni na kursevima za aprobaciju 1950/51. godine.
Prvi zakon o semenu i sadnom materijalu imao je za cilј da aprobacijom ukloni iz proizvodnje šarenilo sorata, razne mešavine koje su po prinosu i kvalitetu bile slabe. Odmah je formirana Prva savezna sortna komisija koja je sa naučno-istraživačkim ustanovama imala za zadatak da uporednim ispitivanjima i aprobacijom izvrši reonizaciju naših proširenih starih sorata − populacija i novih inostranih − introdukovanih i domaćih sorata krmnog bilja. Da bi se ponovo organizovala proizvodnja sortnog semena krmnog bilja, odlučeno je da savezna i republička imanja i jače selјačke radne zadruge budu nosioci razmnožavanja dobrog semena najbolјih autohtonih sorata − populacija (panonske lucerke, domaće crvene deteline i žutog zvezdana, sorte bosna lotus), ozime i jare grahorice, ozimog i jarog stočnog graška, stočne repe, sudanske trave i sirka, kao i da razmnožava sve novostvorene domaće sorte krmnog bilja i da vrši introdukciju i razmnožavanje inostranih sorata krmnog bilja u Jugoslaviji.
Ova imanja bila su nosioci organizovane proizvodnje semena krmnog bilja za potrebe proizvodnog reona gde su se ona nalazila. Na ovim imanjima organizovala se proizvodnja semena po sledećoj šemi:
Etape proizvodnje i ustanove za proizvodnju
Seme Elite i selekcione ustanove, izabrana državna polјoprivredna dobra, pod rukovodstvom naučno-istraživačkih ustanova
I Reprodukcija i izabrana semenska državna dobra
II Reprodukcija i na izabrana semenska državna dobra
III Reprodukcija i na jednom delu gazdinstava kao i kod II. Reprodukcije
IV Reprodukcija i na ukupnoj površini semenskih parcela kao kod II. Reprodukcije
Masovna proizvodnja sortnog semena i državna polјoprivredna dobra i selјačke radne zadruge
Seme iz ovako organizovane proizvodnje plaćano je proizvođaču 25% više od očišćenog merkantilnog semena. Radi stimulisanja proizvođača, da bi više proizvodio, pored pomenute veće cene ovo se računalo u obaveznu količinu polјoprivrednih proizvoda koju je morao proizvođač da da za obavezan otkup. Pored ovoga, Država je pedesetih godina investirala sumu od oko 165 miliona dinara, radi što bržeg osposoblјavanja organizacije proizvodnje semena polјoprivrednog bilja, a time i semena krmnog bilja. Međutim, ovakva šema organizacije proizvodnje semena nije bila praktična, jer je suviše usporavala dolazak semena do proizvođača, tako da je prvim zakonom o semenu i sadnom materijalu 1955. godine ova šema izmenjena.
Po novoj šemi skraćuje se broj reprodukcija na elitu, original, koju proizvode naučno-istraživačke − selekcione ustanove i odabrana imanja, I sortnu reprodukciju kao komercijalno seme proizvode: polјoprivredna gazdinstva, polјoprivredno-industrijski kombinati i zemlјoradničke zadruge kod svojih kooperanata. Zbog nedostatka selekcionisanih domaćih i inostranih introdukovanih sorata, uvodi se u proizvodnju semena krmnog bilja kategorija „nesortno seme“, koja je važila samo za naše domaće populacije jer domaćih sorata krmnog bilja još nije bilo. Međutim, prve domaće sorte krmnog bilja u Jugoslaviji nastale su između 1960-1970. godine, ali nije bilo dovolјno semena, te je iz toga razloga, kategorija „nesortno seme kod krmnog bilja ostala je sve do 1980. godine. Zakonom o semenu i sadnom materijalu br. 42/67, prvi put su na sortnoj listi upisane domaće i inostrane introdukovane sorte krmnog bilja, a zakonom o semenu i sadnom materijalu br. 5/87, prvi put je izbačena iz sortne liste kategorija „nesortno seme“, jer je konačno osamdesetih godina Jugoslavija obezbeđivala dovolјno semena domaćih i ingrodukovanih sorata krmnog bilja. Prema tome, proizvodnja, dorada i promet semena krmnog bilja organizovano se počela odvijati od početka pedesetih godina ovog veka u Jugoslaviji. U periodu između pedesetih i sedamdesetih godina ova proizvodnja odvijala se pod stručnim nadzorom naših poznatih stručnjaka i selekcionara: Đorđevića, Zonjića, Mijatovića, Lazića, Mšadinovića, Krstića, Radojevića, Mutapovićeva, Čolića, S. Ocokolića, Miškovića, Đokića, Marića, Kojića, Borojevića, Mihalјeva, Bošnjaka, Čuturila, Milojića, Ružičića, Živkovića, Novakovića, Mišića i dr. Zahvalјujući upornom radu naših selekcionara i svih stručnjaka koji su se bavili proizvodlјom, doradom i prometom semena krmnog bilja, te uopšte proizvodnjom jeftine stočne hrane, u periodu od 1960. do 1970. godine beležimo statistički rast proizvodnje i izvoza semena krmnog bilja, naročito semenske lucerke, crvene deteline i žutog zvezdana i pad uvoza.
Tab. 2. Kretanje proizvodnje semena krmnog bilja,
Izostavljeno iz prikaza
- Godine Kulture (Godišnja proizvodnja u tonama)
– Lucerka
1971. 1.825
1972. 1.760
1973. 1.855
1974. 1.475
1975. 1.025
1976. 710
1977. 450
1978. 650
1979. 700
1980. 700
1981. 700 - Godine Kulture (Godišnja proizvodnja u tonama)
– Crvena detelina
1971. 2.080
1972. 1.770
1973. 1.470
1974. 1.250
1975. 1.130
1976. 700
1977. 550
1978. 420
1979. 380
1980. 340
1981. 450
1982. 500 - Godine Kulture (Godišnja proizvodnja u tonama)
– Žuti zvezdan
1971. 670
1972. 722
1973. 664
1974. 703
1975. 725
1976. 815
1977. 700
1978. 650
1979. 700
1980. 590
1981. 660
1982. 715 - Godine Kulture (Godišnja proizvodnja u tonama)
– Trave
1971. 700
1972. 80
1973. 100
1974. 320
1975. 615
1976. 430
1977. 320
1978. 250
1979. 220
1980. 200
1981. 380
1982. 230 - Godine Kulture (Godišnja proizvodnja u tonama)
– Ostalo
1971. 750
1972. 900
1973. 860
1974. 760
1975. 650
1976. 790
1977. 810
1978. 790
1979. 910
1980. 870
1981. 840
1982. 900
U periodu od 1960. do 1980. godine dobili smo prve domaće i inostrane introdukovane sorte krmnog bilja. Prema tome, proizvodnja semena krmnog bilja u periodu do 1975. godine ima svoj stalni porast i ona zauzima značajno i samostalno mesto u kompleksu agrobioloških nauka. Međutim, zbog slobodnog uvoza, pada stočarske proizvodnje i dampitskih cena spolјnjeg prometa, proizvodnja semena krmnog bilja u Jugoslaviji počinje da opada od 1975. godine te nastaje period dugotrajnog smanjivanja ove proizvodnje sve do 1983. godine.
Imajući u vidu nagli pad domaće proizvodnje semena krmnog bilja posle 1975. godine, preduzeće „Seme“, Beograd, inicira 1975. godine formiranje Grupacije za proizvodnju, doradu i promet semena krmnog bilja Jugoslavije koja je okupila sve naučno-istraživačke ustanove koje se bave selekcijom, proizvodnjom, ispitivanjem kvaliteta i doradom semena krmnog bilja, te semenske kuće koje organizuju proizvodnju, doradu i promet semena krmnog bilja, banke, udruženja, zakonodavstvo, Sekretarijate za polјoprivredu, komore, zadružne saveze, predstavnike većih polјoprivrednih kombinata i zadruga koji se bave proizvodnjom semena krmnog bilja na nivou Jugoslavije tako da se prvi put 1975. godine formira „Grupacija za proizvodnju, doradu i promet semena krmnog bilja“ u našoj zemlјi i održava I Skupština, potpisuje prvi samoupravni sporazum koji obuhvata i objedinjuje: selekcionare, semenare, proizvođače, dorađivače i prometnike. Odmah nakon toga formira se u okviru društva polјoprivrednih inženjera i tehničara Republike Srbije „Sekcija za unapređenje proizvodnje, dorade i prometa semena krmnog bilja“. Koordinacija svih poslova i rada ove Sekcije poverena je 1975. godine preduzeću „Seme“, Beograd. Godine 1978. izrađen je Prvi petogodišnji program unapređenja proizvodnje, dorade i prometa semena krmnog bilja na nivou Jugoslavije. Ovim programom planira se veća organizovana proizvodnja semena krmnog bilja, usklađena je struktura cene i zadaci svih učesnika Sporazuma. Programom se garantuju cene proizvođaču semena, garantuje se preuzimanje celokupne proizvedene količine naturalnog semena, odmah nakon žetve od strane dorađivača i organizatora proizvodnje. Sa ovim programom učinjen je značajan korak na stabilizovanju proizvodnje semena naših domaćih sorata krmnog bilja. Godine 1980., Sekcija za semenarstvo krmnog bilja proširuje broj potpisnika Sporazuma, Skupština donosi odluku da se Grupacija formira pri Poslovnoj zajednici „Agrozajednici“, Beograd. Na inicijativu članica Grupacije i odluke Skupštine izrađuje se Drugi petogodišnji plan proizvodnje, dorade i prometa semena krmnog bilja za period od 1983. do 1988. godine. Ovim programom preuzimaju se zadaci svih potpisnika Sporazuma, uvodi se bilansiranje proizvodnje i potrošnje semena krmnog bilja na nivou Jugoslavije, planira se uvoz, dogovaraju se cene i struktura iz koje proizilaze obaveze svih učesnika Sporazuma.
Seme krmnog bilja prvi put se stavlјa sa „J1B“ (režim slobodnih kontingenata) na „KK“ (režim količinskih kontingenata) uvoza. Uvodi se Fond za unapređenje semena krmnog bilja i Fond za nauku i regresira se proizvodnja semena naših domaćih sorata, stimuliše se selekcija novih sorata, uvodi primena solitarne pčele (Megachile rotundate) u oprašivanju semenske lucerke i crvene deteline. Ovaj program brzo je počeo da se realizuje i odmah da daje pozitivne rezultate u selekciji, sortimentu, proizvodnji semena, ispitivanju kvaliteta, doradi i prometu semena: lucerke, crvene deteline, žutog zvezdana, jednogodišnjih leguminoza, nekih trava, stočne repe, sudanske trave, sirka, perka i stočnog kelјa, koji se ogledao kroz povećanje broja novih produktivnih domaćih i inostranih sorata krmnog bilja, naročito lucerke, jer eliminisanjem iz proizvodnje inostranih sorata, a uvođenjem naših domaćih naglo se povećala produktivnost lucerke i produžio se vek korišćenja sa tri godina na pet godina, a porastao je i prosečan prinos sena sa 5.000 kg na 12.000 kg po ha, kao i sadržaj sirovih proteina sa 16 na 21%, Radenović (1985). U proizvodnji se brzo šire naše domaće sorte lucerke: K-22, K-23, Medijana, Banat ZMS I, Bačka ZMS II, OS-66, Slavonka, i sorte crvene deteline: K-17, K-3, K-9, Viola i Marino, zatim domaće sorte trave: ježevice, mačjeg repa, italijanskog, engleskog i francuskog lјulјa, crvenog vijuka, visokog vijuka i livadskog vijuka. Što se tiče trava, ovde je stvoren jedan dobar domaći sortiment, ali proizvodnja zbog niskih uvoznih cena ni izdaleka ne podmiruje domaće potrebe. Proizvodnja semena trava usmerena je u naša brdsko-planinska područja gde je nedostatak radne snage znatno izražen i glavni je razlog pored niskih cena trava koje se uvoze, što će ova proizvodnja još dugo biti zastuplјena iz uvoza sa oko 70% u proseku a 30% obezbeđivaće se i dalјe iz domaće proizvodnje. Mada bi proizvodnja semena nekih trava kao što je mačji rep, engleski i francuski lјulј, zatim italijanski lјulј, mogla proizvoditi u većem procentu jer za to imamo idealne uslove. Ovaj program omogućuje brzo povećanje semena leguminoza i nekih trava, što se da videti iz podataka koje smo izneli u tabeli 3.
Ovaj drugi program omogućio je proizvodnju semena lucerke oko 1.800 tona, eliminisan je uvoz semena lucerke, proizvodnja semena crvene deteline takođe je porasla, uvoz se sveo na 60%, porasla je proizvodnja semena žutog zvezdana, tako da smo 1983. godine imali izvoz žutog zvezdana 70 tona, a 1986. godine izvoz semena lucerke 200 tona. Proizvodnja semena trava se još uvek ne ostvaruje sa izuzetkom semena mačjeg repa, francuskog lјulјa, ježevice i visokog vijuka. Domaće sorte ostale trave još uvek se uvoze preko 90%. Proizvode se dovolјne količine semena jednogodišnjih leguminoza u ovom periodu, stvorene su prve domaće sorte i hibridi stočne repe, sorte Sudanske trave, žutog zvezdana i bele deteline, zatim sorte jarog stočnog graška, stočnog kelјa i sirka.
Tab. 3. Kretanje proizvodnje semena krmnog bilja u periodu od 1981. do 1987. godine, B. Radenović i saradnici 1989.
Izostavljeno iz prikaza
- Godine Kulture (Ukupna godišnja proizvodnja/tone)
- Lucerka
1981. 700
1982. 680
1983. 1.040
1984. 1.170
1985. 1.950
1986. 2.140
1987. 1.160 - Godine Kulture (Ukupna godišnja proizvodnja/tone)
- Crvena detelina
1981. 450
1982. 500
1983. 420
1984. 340
1985. 480
1986. 520
1987. 250 - Godine Kulture (Ukupna godišnja proizvodnja/tone)
- Žuti zvezdan
1981. 660
1982. 715
1983. 650
1984. 200
1985. 310
1986. 460
1987. 280 - Godine Kulture (Ukupna godišnja proizvodnja/tone)
- Trave
1981. 700
1982. 80
1983. 210
1984. 180
1985. 160
1986. 76
1987. 153 - Godine Kulture (Ukupna godišnja proizvodnja/tone)
- Ostalo
1981. 750
1982. 900
1983. 830
1984. 780
1985. 810
1986. 856
1987. 830
Značajnu ulogu na realizaciji ovog programa odigrali su sledbenici prethodnih kadrova: Starčević, Šlјivančanin, Stepanović, Đukić, Trifunović, Erić, Radenović, Savić, Mihajlović, Jeremić, Stošić, Ostojić, 3. Tomić, Jovanović, B. Teišć, Lukić, Katić, Petrović, Marković, Mirjanić, Mirić, Mladenović, Suković i dr. radeći na stvaranju novih sorata, tehnologiji proizvodnje semena, organizaciji proizvodnje, dorade i prometa i obrazovanju kadrova iz oblasti semenarstva krmnog bilja. Stručni kadrovi predstavlјaju klјučnu kariku u procesu unapređenja proizvodnje semena krmnog bilja. Broj kadrova u 1990. godini koji je angažovan u selekciji, semenarstvu, doradi, kontroli kvaliteta i prometu semena krmnih kultura relativno je veliki. Međutim, njihov udeo u radu na semenarstvu krmnih kultura ne prelazi 50% radnog kapaciteta. Pored toga, taj rad je dispergiran na gotovo sve .krmne kulture, što znači da je među njima mali broj specijalno opredelјenih stručnjaka. Ovakvo stanje posledica je potpunog nepostojanja sistematskog obrazovanja kadrova svih profila, što se u narednom periodu specijalizaciji kadrova koji će isklјučivo raditi na semenarstvu krmnog bilja mora posvetiti posebna pažnja ukoliko želimo da se oslobodimo uvoza semena krmnog bilja, jer je ovo jedan od faktora koji direktno utiče na povećanje ove proizvodnje u našoj zemlјi. Postojeća situacija nameće potvrdu sistematskog obrazovanja kadrova za semenarstvo krmnih kultura, koristeći postojeće oblike i uvođenjem novih formi obrazovanja. Zamišlјeni sistem obrazovanja podrazumeva obuku svih rlpofila stručnog kadra i njihovu specijalizaciju za pojedine kulture ili grupe kultura, odnosno faze proizvodnje, dorade i prometa semena.
Pošto se dobar deo proizvodnje semena krmnog bilja do kraja devedesetih godina ovog veka odvijao u društveno organizovanom sistemu, osposoblјavanje individualnih polјoprivrednih proizvođača (farmera) za rad u semenarstvu obezbediće glavni oslonac buduće proizvodnje semena krmnog bilja. Prema tome, njihovo obrazovanje treba da se odrazi u nastavnim planovima i programima prvog i drugog stepena stručne spreme, kao i putem povremenih seminara, kurseva, stručnih savetovanjima. Nјihovom usavršavanju treba da doprinese i ovo semenarstvo krmnog bilja kao stručna literatura. U školovanju tehničara bilјne proizvodnje potrebno je školovati specijaliste semenare krmnog bilja. Na sedmom stepenu obrazovanja na ratarskim odsecima nužno je uvesti semenarstvo krmnog bilja sa značajnim udelom materije iz semenarstva krmnog bilja. Visoku specijalizaciju kadrova za semenarstvo krmnog bilja treba da ostvare naučnoistraživačke organizacije, tako što će usmeriti mlade kadrove na specijalizacije, postdiplomske studije i izradu doktorskih disertacija. Radikalan zahvat u periodu koji stoji pred nama (posle 2000. godine) treba usmeriti u obrazovanju kadrova za proizvodnju, doradu i promet semena krmnog bilja, podrazumevajući podmlađivanje kadrova i angažovan veći broj mladih stručnjaka svih profila koji će raditi na selekciji, semenarstvu, proizvodnji, ispitivanju kvaliteta, doradi, sušenju i prometu semena krmnog bilja posle 2000. godine u skladu sa programom razvoja polјoprivrede do 2020. godine. U 1990. godini proizvodnja kabaste stočne hrane u našoj zemlјi imala je na raspolaganju 89 domaćih i 90 stranih sorata krmnog bilja. To je ogroman napredak naše nauke, kad znamo da posle Drugog svetskog rata 1945/46. godine nismo imali ni jednu domaću i inostranu selekcionisanu sortu krmnog bilja. Među 89 priznatih domaćih sorata krmnih kultura, na višegodišnje otpada 67, a na jednogodišnje 23. Višegodišnjih leguminoza ima 39, a trava 28. Na stvaranju domaćih sorata ovih kultura radili su naši selekcionari u naučno-istraživačkim institutima i zavodima za krmno bilje: Kruševac, Novi Sad i Zaječar. U narednom periodu morali bismo sistematski da pristupimo obrazovanju i osiosoblјavanju kadrova za rad u semenarstvu i selekciji krmnog bilja. Što se tiče laboratorijske opreme za kontrolu kvaliteta semena, većina selekcionih ustanova, dorađivača i organizatora proizvodnje raspolaže savremenom laboratorijskom opremom i mašinama za doradu i pakovanje. Skladišni prostor u našoj zemlјi zadovolјava i po obimu i po kvalitetu a unutrašnji transport je mehanizovan kod većine dorađivača. Marketing semena krmnog bilja odvija se preko semenskih preduzeća budućih kompanija kao članica Grupacije (Asocijacije) za proizvodnju, doradu i promet semena krmnog bilja Jugoslavije.
Autobiografija
Batrić Radenović, rođen je 1937. godine u Lijevom Metehu, Crna Gora. Osmogodišnje školovanje završio je 1954. Godine u Plavu, srednje obrazovanje započeo u Somboru 1954. Godine, a završio u Prištini 1958. godine. Polјoprivredni fakultet, odsek ratarski, upisao je u Beogradu 1958. Godine i završio 1962. ž.
Godine 1966. upisao je postdiplomske studije, Grupa „Specijalna proizvodnja njivskog bilja i semena“ na Polјoprivrednom fakultetu u Zagrebu i magistrirao 1970. godine. Na Polјoprivrednom fakultetu u Zagrebu doktorirao je 1976. ž. na suncokretu. Od 1964-1970. godine radio je u: PIK „Kosmet-eksport“ − Priština, RJ za bilјnu proizvodnju Laplјe selo kod Prištine, na dužnostima Glavnog agronoma i upravnika.
Od 1970-1971. godine radi kao upravnik Reonske ogledne stanice u Prištini, Instituta za bilјnu proizvodnju Peć, a od 1971-1978. Godine radi na Višoj polјoprivrednoj školi u zvanju predavača i profesora na predmetu Proizvodnja njivskog bilja i proizvodnja semena.
Godine 1978. Radenović je izabran u zvanje docenta na predmetu „ Specijalno ratarstvo“ na Polјoprivrednom fakultetu u Prištini, a 1984. izabran je u zvanje vanrednog profesora na istom predmetu. Od 1984-1988. Godine radi kao vanredni profesor na predmetu „Specijalno ratarstvo“ iz udruženog rada. Od 1979-1981. godine obavlјao je dužnost Prodekana za materijalna pitanja Polјoprivrednog fakulteta u Prištini. Od 1982. godine radi u firmi „Seme“ eksport-import Beograd na dužnostima: rukovodioca sektora „ Proizvodnja i velikoprodaja „, sektora „ Proizvodnja, dorada i nabavka semena i lozno-sadnog materijala “ i upravnika radne jedinice „ Semenarstvo, a od 1997. godine nalazi se na dužnosti direktora poslovne jedinice „ Uvoz-izvoz“. Od 1983-1999. Godine dr Batrić Radenović bio je organizator naučnih skupova nacionalnog značaja iz oblasti semenarstva i selekcije ratarsko-povrtarskih kultura u SR Jugoslavije i SR Srbije. Dr Batrić Radenović je od 1978-1998. godine bio član Potkomisije za priznavanje sorata krmno-industrijskog bilja Jugoslavije, urednik časopisa „ Biotehnika “ Priština, časopisa „ Selekcija i semenarstvo“, Novi Sad, član uređivačkog odbora i predsednik izdavačkog saveta „Arhiv“ za polјoprivredne nauke, Beograd.
Dr Batrić Radenović imao je čast da bude međunarodni recenzent za odbranu doktorske disertacije kandidata Ilije Ilijeva, saradnika Instituta za suncokret i pšenicu, General Toševo, Bugarska.
Od 1970. Godine dr Batrić Radenović je aktivan član jugoslovenskog Društva za „Zemlјište“, međunarodnog i jugoslovenskog Društva za ulјane kulture, međunarodnog i evropskog Društva za selekciju i semenarstvo krmnog bilja.
Svoja istraživanja izlagao je na: Šestoj svetskoj konferenciji o ulјanim kulturama u Krasnodaru (1976), mineralnoj ishrani u Moskvi (1976), Osmoj međunarodnoj konferenciji o ulјanim kulturama u Malagi, Španija (1980), 16-tom međunarodnom kongesu o krmnom bilјu u Nici, Francuska (1989), 17-oj međunarodnoj konferenciji (kongresu) na Novom Zelandu (1993), 18-tom međunarodnom kongresu o krmnom bilјu u Kanadu (1997), Tećoj svetskoj konferenciji o semenarstvu krmnog bilja u Haleu, Nemačka (1995), Italiji 1996, Francuskoj 1998. i Italiji 1999. godine. Dr Batrić Pagemeuh objavio je 264 naučno-stručna paga u zemlјi i inostranstvu. Objavio je knjige: ,,Gajenje suncokreta “ 1973. godine Beograd i „ Gajenje strnih žita u brdsko-planinskim područjima “ 1973. god. Beograd. Kao rezultat višegodišnjeg naučno-obrazovnog i praktičnog iskustva na semenarstvu i selekciji krmnog bilja je i ova knjiga.
Beograd, 1999. g.
Autor