Knjiga PROIZVODNJA POVRĆA, u prvom redu, namenjena je poljoprivrednim inženjerima i tehničarima, a može poslužiti i studentima te struke.

Može svakako korisno da posluži i svima onima koji se bave gajenjem povrća.

Stalni napredak u ishrani ljudi ima za posledicu povećanu potrošnju povrća, ali i strože zahteve u pogledu kvaliteta. Naučni radnici čine velike napore da udovolje ne samo potrošačima povrtarskih proizvoda u pogledu kvaliteta, stvarajući bolje sorte i hibride, već i da za proizvođače stalno usavršavaju tehnologije proizvodnje kako bi se sa što manje ulaganja dobila visoka i rentabilna proizvodnja.

Svedoci smo stalnog napretka u tom pravcu. Svakim danom dolaze nam nove sorte i hibridi koji ne samo da daju veće prinose i bolji kvalitet, već poseduju i veću otpornost prema najviše rasprostranjenim patogenima (bolesti, štetočine, korovi). Tu je, za sada, najveći problem kako bez ili sa što manje hemijskih sredstava dobiti proizvode bez njihovih ostataka a naročito pesticida.

U ovom izdanju, četvrtom po redu, izvršene su izvesne izmene i dopune. Došlo je do izvesnog povećanja broja povrtarskih vrsta, do sada ne prikazivanih ili manje obrađivanih, i obavljena neophodna proširenja iz oblasti zaštite naročito kako da se blagovremeno uoče uzročnici šteta (bolesti, štetočine i korovi) i preduzmu što efikasnije zaštitne mere.

Autor je nastojao da ovu opširnu i složenu materiju izloži što preglednije i sa što manje ponavljanja. U opštem delu izloženo je gradivo koje se odnosi, gotovo, na sve gajene povrtarske vrste, dok je u posebnom delu izlagano ono što je specifično za svaku. Koliko se u tome uspelo na čitaocima je da sami procene, a autoru je ostalo da se nada da su sve izvršene izmene i dopune znatno poboljšale prethodno izdanje.

Ovom prilikom želim da zahvalimo svima koji su mi pomogli, bilo savetima ili na drugi način, a naročito onima čije sam podatke koristio, citirajući ih ili prepričavajući njihove stavove, da se ova knjiga, izmenjena i dopunjena, pojavi pred svoje čitaoce, a sve kritičke primedbe, predlozi i saveti dobro bi mi došli, na čemu se unapred zahvaljujem.

Beograd, 30. mart 2007. god.
Prof. Dr Petar S. Maksimović

Čovek za svoj opstanak mora, u prvom redu, biti zahvalan gajenim biljnim vrstama. Poznato je da samo zelene biljke imaju sposobnost da iskorišćavaju svetlosnu energiju sunca i da iz neorganskih materija stvaraju organske. Novostvorena organska materija predstavlja osnovni izvor hrane i energije za ljude, životinje i mikroorganizme.

Otuda se svakim danom posvećuje sve veća pažnja gajenim biljkama kao izvorima organizovane i usmerene proizvodnje organskih materija. Svake godine ove biljke proizvode milijarde tona organskih materija, a najveći procenat ostvaruju ratarsko-povrtarske. Te količine organskih materija još ni izbliza ne zadovoljavaju potrebe čovečanstva. U svetu još uvek ima gladnih. To veliko zlo čovečanstva može se ublažiti ako se sva znanja nauke i tehnike budu usmerila ka tome da se što više zemljišta zaseje, odnosno zasadi biljkama i da se njihovi raznovrsni proizvodi maksimalno iskoriste, ne samo u svežem već i prerađenom stanju.

Pored biljaka koje daju proizvode sa visokim procentom skroba – jer se još uvek za tu svrhu najviše koriste – imamo i one koje daju kvalitetne biljne belančevine neophodne u ljudskoj ishrani. Biljno ulje je sve više u upotrebi, a skoro da nema ljudskog obroka u kome se ne koristi šećer. Povrtarske biljke zahvaljujući velikoj botaničkoj raznovrsnosti i različitim uslovima gajenja zadovoljavaju brojne potrebe u ishrani čoveka. One sadrže neophodne vitamine, korisne i pristupačne mineralne materije, dragocene za pravilan metabolizam ljudskog organizma.

Razumljivo, ljudska hrana se ne može zamisliti bez vrednih produkata stočarstva (mleko, jaja, meso i dr.). Ali, dobijanje ovih proizvoda u apsolutnoj je zavisnosti od biljnih proizvoda. Unapređivanjem osnovne, njivske proizvodnje unapređuje se i stočarska, a time i proizvodnja ljudske hrane u celini.

Naša zemlja raspolaže dobrim klimatskim uslovima, dosta dobro razrađenim tehnološkim rešenjima, visokoprinosnim sortama i hibridima, pa bi, uz dobro postavljene ekonomske odnose u reprodukcionom lancu proizvodnje, u potpunosti mogla obezbediti poljoprivrednim proizvodima ne samo naše tržište već postati i značajan izvoznik. Osim sirovih poljoprivrednih proizvoda postoje uslovi i za izvoz finalnih, jer danas u našoj zemlji radi više fab¬rika ljudske hrane koje daju veliki asortiman gotovih i polugotovih jela. Sasvim je izvesno da će se ova u nas relativno mlada oblast prehrambene industrije i dalje razvijati i sve više usmeravati biljnu proizvodnju na prilagođavanje zahtevima prerade.

Povrtarstvo kao naučna disciplina

Povrtarstvo kao naučna disciplina obuhvata izučavanje velikog broja biljnih vrsta. Smatra se da ima oko 1.000 vrsta, od kojih se gaji oko 150, a u najmasovnijoj proizvodnji je od 30 do 50, što zavisi od prirodnih uslova i mesta proizvodnje.

Osnovni zadatak predmeta Povrtarstvo kao naučno-nastavne discipline jeste da, služeći se metodom poljskih i laboratorijskih ogleda proučava i razrađuje odgovarajuću tehnologiju proizvodnje povrtarskih biljaka u cilju dobijanja maksimalnih prinosa i što boljeg kvaliteta proizvoda.

Povrtarstvo kao naučna disciplina ne bi mogla dati zadovoljavajuće rezultate ako se ne osloni na niz drugih disciplina, a u prvom redu na botaniku, hemiju, fiziologiju bilja, oplemenjivanje bilja, pedologiju, agrohemiju, zaštitu, poljoprivrednu mehanizaciju i dr. Otuda povrtarstvo, kao sinteza niza disciplina, ima zadatak da objedini stečena znanja i proširi vidike u upoznavanju važnijih karakteristika povrtarskih biljaka i mogućnosti njihovog gajenja.

U opštem delu proučavaju se opšti principi: uslovi za proizvodnju povrća, tipovi i korišćenje zaštićenih prostora, opšti principi tehnologije proizvodnje, mehanizacije i sl.

Posebno povrtarstvo proučava važnije povrtarske biljke, počev od njihovog porekla i značaja za proizvodnju, preko morfološko-botaničkih karakteristika, uslova gajenja, do načina gajenja na otvorenom i u zaštićenom prostoru.

Osvrt na poreklo povrtarskih vrsta

U prvom redu moglo bi se reći da je istorija gajenja povrtarskih biljaka vrlo duga. U toku mnogo milenijuma čovek je učinio veliki trud i preveo putem domestikacije mnoge divlje biljke u kulturu. Početci su vezani za prvobitno stanište čoveka.

Sakupljanje semena, krtola, reznica i celih biljaka na prostorima Zemljine lopte, gde su za proizvodnju postojali savršeni prirodni uslovi, znatno su pomogli da se taj reprodukcioni materijal tokom vremena prenese i u druge delove sveta, što je dalo dobre rezultate u pogledu širenja velikog broja ne samo povrtarskih već i drugih vrsta biljaka.

Svakako, sa razvojem društva nužno se menjao i način i obim proizvodnje povrća ne samo za ishranu već i kao lek (stari Egipat, Grčka, Rim, Kina i drugi delovi sveta).

Prema N.J. Vavilovu, (1933), povrtarske vrste vode poreklo iz sledećih gencentara:

• KINESKI (planinski, centralni i zapadni deo Kine): aljma, sitnoplodni plavi patlidžan, lufa, rabarbara, pekinški i kineski kupus;
• INDIJSKI (severoistočna Indija, Burma, Indokina, Malajski arhipelag): plavi patlidžan, krastavac, lufa;
• SRENJDNJOAZIJSKI (severozapadna Indija, Avganistan): beli i crni luk, mrkva, spanać, dinja, rotkvice;
• BLISKOISTOČNI (Mala Azija, Zakavkazje, Iran i planinski de-lovi Turske): dinja, mrkva, kupus, crni luk, celer, praziluk, cvekla;
• MEDITERANSKI: blitva, kupus, celer, praziluk, salata, crni i beli luk, špargla, peršun, pastrnjak, rabarbara, cikorija, crni koren, mirođija;
• AFRIČKI (Etiopija, Somalija): tikva, lubenice, bamnja;
• CENTRALNOAMERIČKI: pasulj, paprika, kukuruz šećerac, muskatna tikva;
• JUŽNOAMERIČKI (Peru, Ekvador, Bolivija i Čile): krompir, paradajz, krupnoplodne tikve.

Neophodno je napomenuti da su botaničke osobine, pojedinih povrtarskih vrsta ne samo odraz postojećih uslova uspevanja u sopstvenim gencentrima već se prenose na potomstvo i u novoj sredini. Poznavanje te činjenice bitno je ne samo za selekcionare već i tehnologe.

Sadržaj

UVOD

POVRTARSTVO KAO NAUČNA DISCIPLINA

OSVRT NA POREKLO POVRTARSKIH VRSTA

POVRĆE I NJEGOV ZNAČAJ

POVRĆE KAO HRANA I LEK

Važnije organske materije u povrću
Vitamini u povrću i njihov značaj
Mineralne materije (soli) u povrću
Štetne supstance u povrću

STANJE I MOGUĆNOST UNAPREĐENJA POVRTARSKE PROIZVODNJE

Stanje povrtarske proizvodnje
Mogućnosti unapređenja proizvodnje

POVRTARSKI REGIONI GAJENJA

USLOVI ZA USPEŠNU PROIZVODNJU POVRĆA

KLIMA I NJENO DELOVANJE NA BILJKE

Zahtev povrtarskih vrsta prema toploti
Zahtev povrtarskih vrsta prema svetlosti
Zahtevi povrtarskih vrsta za vlagom
Zahtevi povrtarskih vrsta prema vazduhu
Zemljišni uslovi za proizvodnju povrća

ULOGA NEORGANSKIH ELEMENATA U ISHRANI BILJAKA

AGROEKONOMSKI USLOVI PROIZVODNJE POVRĆA

ZAŠTIĆENA BAŠTA I NJEN ZNAČAJ UPROIZVODNJI POVRĆA

ZNAČAJ OSIGURANJA U EKONOMSKOJ ZAŠTITI POVRTARSKE PROIZVODNJE

TIPOVI ZAŠTIĆENIH PROSTORA

STAKLENICI

Izbor mesta za staklenik
Sirtemi – uređaji u stakleniku

PLASTENICI – PLASTENIČNI TUNELI

Mikroklimatski uslovi u plasteniku i plasteničnom tunelu

TOPLE LEJE

Elementi jednostrane tople leje
Izvori toplote

OSTALE VRSTE ZAŠTIĆENOG PROSTORA

NAČINI KORIŠĆENJA ZAŠTIĆENIHPROSTORA

ZAJEDNIČKE OSNOVE TEHNOLOGIJE PROIZVODNJE KOD GAJENJA POVRTARSKIH VRSTA

PLODORED

Tipovi plodoreda
Novija gledanja na plodored
Vrste useva u plodoredu
Odnosi među biljkama
Preporuke o izboru preduseva

OBRADA ZEMLJIŠTA

Osnovna obrada zemljišta
Površinska priprema zemljišta

ĐUBRIVA I ĐUBRENJE

Zahtevi biljaka za hranljivim materijama
Organska đubriva
Mineralna đubriva
Mikrobiološka đubriva
Biostimulatori

NAČINIRAZMNOŽAVANJA POVRTARSKIHVRSTA

Generativno razmnožavanje
Vegetativno razmnožavanje

SEMEISETVA

Seme kao reprodukcioni materijal
Setva semena

PROIZVODNJA RASADA POVRĆA

Proizvodnja rasada u toplim lejama
Gajenje rasada u saksijama
Proizvodnja rasada pomoću kontejnera
Proizvodnja rasada u hladnim lejama
Proizvodnja rasada posebnim postupkom (pomoću traka)

SADNJA RASADA NA STALNO MESTO

NEGA (NEGOVANJE) USEVA

Nega pre nicanja biljaka
Nega useva posle nicanja i sadnje rasada

ŠTETNE POSLEDICE OD PRIRODNIH NEPOGODA I MERE ZA SPREČAVANJE

Oštećenja od mraza
Zaštita biljaka od visokih temperatura
Štetno delovanje vetra na biljke

ZAŠTITA POVRTARSKIH BILJAKA OD ŠTETOČINA, BOLESTI I KOROVA

Štetočine
Bolesti
Korovi
Najvažniji načini zaštite useva

BERBA POVRĆA

PRIPREMA POVRĆA ZA TRŽIŠTE I LAGEROVANJE

ČUVANJE PROIZVODA POVRĆA

Uzročnici kvarenja namernica
Načini čuvanja proizvoda povrća

LITERATURA

Povrće i njegov značaj

U grupi povrća učestvuje, kao što je rečeno, veliki broj biljnih vrsta. Njihova specifičnost je da daju finalni proizvod sa visokim procentom vode, koji ako se brzo ne upotrebi najčešće brzo propada.

Kako se sukcesivno pristizanje povrća ne može u potpunosti podesiti, usaglasiti sa potrošnjom, a i sa prirodnim faktorima proizvodnje, nađeno je rešenje da se viškovi proizvoda čuvaju na odgovarajući način (skladištenje, prerada i sl.).

Povrće cenimo po više osnova.

POVRĆE KAO LJUDSKA hrana. Jestivi delovi povrtarskih vrsta mogu biti: deo korena, lukovice, list, stablo, plod i seme. Svi su ti proizvodi dragoceni u ljudskoj ishrani, ali o tome detaljnije u posebnom delu.

SPOREDNI PROIZVODI POVRĆA KAO STOČNA HRANA. Nakon berbe jestivih delova biljke za ljudsku ishranu, kod izvesnog broja vrsta biljaka ostaje sporedan ali kvalitetan proizvod koji predstavlja dobru stočnu hranu (grašak 15-18 t/ha, boranija 12-15 t/ha, bob 15-20 t/’ha, kupus 15-20 t/ha, kelj 15-18 t/ha, karfiol 18-25 t/ha, keleraba 58 i/ha, brokoli 18-25 t/ha, kineski kupus 12-15 t/ha, cvekla 10-12 t/ha, blitva 10-15 t/ha i dr.).

BOLJE ISKORIŠĆAVANJE ZEMLJIŠTA. Zahvaljujući velikoj raznovrsnosti povrtarskih, kao i ratarsko-krmnih vrsta u pogledu dužine vegetacije, uslovima uspevanja u većem broju slučajeva može se organizovati takva proizvodnja da se sa istog zemljišta skinu dva ili tri useva u istoj godini. v

BOLJE ISKORIŠĆAVANJE SUNČEVE SVETLOSNE ENERGIJE. Organizovanjem proizvodnje sa većim brojem žetvi u istoj godini bolje se iskorišćava ne samo zemljište već i sunčeva toplotna energija, što je izuzetno značajno. Ovo je utoliko pre značajno kada se zna da je jednom izgubljena sunčeva energija izgubljena trajno.

BOLJE KORIŠĆENJE POLJOPRIVREDNE MEHANIZACIJE I SISTEMA ZA NAVODNJAVANJE. Korišćenjem sve više poljoprivredne mehanizacije u eksploataciji, naročito kod većeg broja gajenih vrsta, isti je slučaj i sa sistemima za navodnjavanje, znatno se povećava njihov godišnji broj radnih dana, pa se njihovi troškovi ravnomernije raspoređuju na veći obim proizvodnje, te se lakše obnavljaju i proširuju.

POVEĆANJE ZAPOSLENOSTI. Specifičnosti povrtarske proizvodnje, pored korišćenja savremene poljoprivredne mehanizacije, angažuju znatno veći broj radne snage nego ratarska proizvodnja. To u dosta slučajeva može biti od velikog društvenog interesa.

POVEĆANJE DOHOTKA. Proizvodnja povrća je najintenzivnija grana biljne proizvodnje u pogledu ostvarivanja visine dohotka. Dovoljno je uporediti samo njivsku proizvodnju sa jednog hektara povrća u odnosu na istu površinu na primer pšenice pa će se videti da dohodak ide u korist povrća od šest do deset puta, a da ne govorimo o mogućim razlikama između gajenja povrća u zaštićenim prostorima (staklenici, plastenici i dr.) i njivske ratarske proizvodnje.

VAŽNOST INDUSTRIJSKE PRERADE. Većom proizvodnjom povrtarskih proizvoda bolje se iskorišćavaju industrijski kapaciteti za preradu voća i povrća. Time se obezbeđuje čuvanje i korišćenje povrtarskih proizvoda za ono vreme kada ih na tržištu nema u svežem stanju.

Izvoz POVRTARSKIH PROIZVODA. Ako se ima u vidu da su u našoj zemlji povoljni prirodni uslovi proizvodnje, dobra dosadašnja iskustva, raspoloživi prerađivački kapaciteti, položaj u odnosu na evropsko tržište, neophodno je učiniti veće napore da se sve to bolje iskoristi i znatno više poveća izvoz povrća kako u svežem tako i u prerađenom stanju.

Najzad, treba naglasiti da iznete glavne činjenice o značaju gajenja povrća obavezuju sve njene učesnike u lancu od proizvodnje, preko prerade i tržišta, a posebno nauke da učine mnogo više na njenom unapređenju na opšte zadovoljstvo naše zemlje.