Posle meda pčelinji vosak je drugi po značaju proizvod pčela. Nažalost neopravdano je velika razlika u značaju voska za pčelarstvo pre svega ali i za druge prilike od odnosa pčelara i priređivača voska prema proizvodnji i preradi voska.
Kad pogledamo istoriju tehnologije pčelarstva uočićemo da se ona razvijala pre svega kroz usavršavanje postupaka manipulacije saćem a ne medom. Najstariji crteži (pre 7000 god.) prikazuju lovce na saće sa medom u šumama. Kasnije čovek prenosi satove sa pčelama iz šume u posebne posude i tako stvara košnice sa nepokretnim saćem. Revoluciju u tehnologiji pčelarenja donosi pronalazak košnice sa pokretnim saćem. Košnica sa više nastavaka bilo kog tipa samo je dalje proširenje mogućnosti manipulacije saćem od pčelinjeg voska.

Moram reći da kao što pčelari ne poklanjaju dovoljno pažnje vosku tako se i nauka nedovoljno bavi ovom temom. To je i bio razlog da pokušam da prikupim informacije na ovu temu i približim ih pčelarima. Nažalost mogao sam da koristim samo dve knjige koje se bave detaljnije ovim proizvodom. To su „Ceara“ od ing. Traian Volcinshi Bukurešt 1988. god. i „Produsele Apicole si analiza lor chimica“, dr Nicolae Popesku i dr Sergio Meica, Bukurešt 1997. god. Ostala literatura pčelinji vosak tretira samo marginalno.

Pčelinji vosak je postao važan ograničavajući faktor razvoja pčelarstva pa je neophodan rast proizvodnje posebno čistog voska. S druge strane potencijal pčelinjeg društva u proizvodnji voska koristi se sa manje od 40%. Opada iskorišćenost voska pri preradi saća (svega 50%) jer se ne koriste prave tehnologije. Mnogo voska propada od štetočina prilikom čuvanja saća itd.

Cilj autora je da na osnovu dostupnih informacija i bogatog pčelarskog iskustva skrene pažnju pčelara na mogućnosti povećanja proizvodnje voska i zaštitu njegovog kvaliteta. U želji da na što manjem prostoru informiše čitaoca o raznim mogućnostima modernizovanja proizvodnje i prerade voska knjiga više otvara neke mogućnosti nego što ih detaljno objašnjava. Knjiga je pisana za pčelare a ne za specijaliste tehnologije prerade i kontrole kvaliteta pčelinjeg voska.

Prof. dr Desimir Jevtić

Sadržaj

1. Vosak

1.1. Poreklo voska
1.2. Vrste voska
1.3. Pčelinji vosak
1.4. Pčela i organi za proizvodnju voska

2. Izgradnja saća

3. Sastav i osobine voska

3.1. Definicija, sastav i klasifikacija
3.2. Organoleptičke osobine
3.3. Fizičko – hemijske osobine
3.4. Defekti pčelinjeg voska
3.5. Falsifikovanje pčelinjeg voska

4. Tehnologija proizvodnje pčelinjeg voska

4.1. Godišnja zamena starih satova
4.2. Gradnja voska preko satnih osnova
4.3. Regeneracija saća
4.4. Proizvodnja voska preko građevnjaka
4.5. Otklapanje saća
4.6. Prikupljanje voštanih otpadaka i zaperaka
4.7. Korišćenje satnih osnova u pčelinjaku

5. Pretapanje i kondicioniranje voska kod pčelara

5.1. Uslovi koji utiču na kvalitet i kvantitet izdvojenog voska na pčelinjaku
5.2. Ekstrakcija voska toplotom
5.3. Ekstrakcija voska pomoću vode i toplote
5.4. Ekstrakcija putem tople vode i presovanja
5.5. Prečišćavanje voska
5.6. Voskovarina

6. Voštane štetočine

6.1. Voštani moljac
6.2. Miševi
6.3. Voluharica – rovčica
6.4. Mikoze, buđ

7. Čuvanje saća

8. Industrijska prerada voska

8.1. Topionik voska
8.2. Taložnik za tečni vosak
8.3. Ekstrakcija rastvaranjem voska
8.4. Uređaji za industrijsko podizanje kvaliteta voska

9. Uređaji za proizvodnju satnih osnova

9.1. Instalacija za izradu satnih osnova livenjem
9.2. Instalacija za izradu satnih osnova kroz izradu trake
9.3. Linija za preradu voska u satne osnove

10. Upotreba voska

10.1. Primena u pčelarstvu
10.2. Primena za proizvodnju sveća
10.3. Primena za livenje i modeliranje metala
10.4. Primena u kozmetici
10.5. Primena u preradi hrane
10.6. Primena u industrijskoj tehnologiji
10.7. Primena u proizvodnji tekstila
10.8. Primena za premaze i polituru
10.9. Primena za štampanje
10.10. Primena u medicini
10.11. Ostalo

1. Pčelinji vosak

Pčelinji vosak je, posle meda, drugi po značaju pčelinji proizvod. Zbog niske cene čistog voska i masovnog falsifikovanja uvoze se velike količine voska nepoznatih osobina, što preti obaranju kvaliteta i ostalih pčelinjih proizvoda. Zbog svega toga ova knjiga je pokušaj da se skrene pažnja na prirodu voska, pre svega pčelinjeg, njegove osobine: organoleptičke i fizičko − hemijske i kako bi se skrenula pažnja na zaštitu tih osobina. Uporedo sa tim, skrećući pažnju na ostale voskove i mogućnost falsifikovanja, otvara se pitanje zaštite kvaliteta pčelinjeg voska.

1.1. Poreklo voska

Vosak po hemijskom sastavu pripada klasi lipida i to prostih lipida. Oni su estri viših monovalentnih alkohola. U stvari hemijska struktura voska je vrlo slična mastima. Vosak se definiše kao smeša masnih kiselina zasićenih višim monokarboksidima sa malom količinom slobodnih kiselina, slobodnih alkohola i ugljenih hidrata.

Poreklo voska može biti biljno ili životinjsko, pri čemu je grupa koja potiče iz petrohemije mineralnog porekla.

1.2. Vrste voska

Vosak se može podeliti u tri grupe zavisno od porekla: vosak mineralnog porekla, vosak biljnog porekla lvosak životinjskog porekla.

U grupu voska mineralnog porekla spadaju: fosilni vosak, parafin, cenezin, stearin i kalofonijum. Fosilni vosak, poznat kao ozokerit, je proizvod destilacije nekih petroleja. Cerezin je beh mineralni vosak formiran od ugljenih hidrata. Parafin je talcođe bele boje, bez ukusa i mirisa, rastvorljiv u etru i benzinu. Kalafonijum ima specifičan miris i boju, a stearm ima specifičan miris masti i amorfnu strukturu.

U grupu voska biljnog porekla koji nastaju bilo direktnim ubiranjem ili ekstrakcijom spadaju: vosak iz Japana, vosak iz Kine, vosak iz Kamaube, vosak sa Sumatre, vosak sa Bomea, vosak iz Mirte, vosak palmi i vosak Otoba. Vosak iz Kamaube koji se dobija iz jedne vrste palme u Brazilu, Cileu i Peruu, dugo se koristio za falsifikovanje pčelinjeg voska u izradi satnih osnova. Vosak iz Japana je važan izvozni artikal, a izdvaja se iz plodova jednog drveta koje sadrži 20 % ovog voska. Vosak iz Kine je takođe biljnog porekla i bele je boje.Vosak sa Bome ta ima karakterističan miris. Vosak iz Mirte se izdvaja iz biljke mirica, itd.

U grupu voska životinjskog porekla spadaju dakle oni koje proizvodi nekoliko vrsta insekata ili nastaju preradom nekih životinja. Dakle seul, spermacet, sanolin, vosak gede i pčelinji vosak, od ovih vrsta značaj imaju cetaceum, lanolin i naravno pčelinji vosak. Cetaceum se dobija iz masti sa određenog dela jedne vrste kita. Lanolin se izdvaja iz ovčijeg krzna i upotrebljava se u industrijske svrhe, u kozmetici i medicini.

Pčelinji vosak nastaje kao proizvod medonosne pčele (Apis Melifera), a vosak nekih dmgih vrsta pčela (Apis dorsata, Apis florea i Apis cerena) nazivaju se vosak Geda.

1.3. Pčelinji vosak

Pčelinji vosak vrlo dugo una veliki značaj u ekonomiji ljudskog dmštva. Upotreba voska u verskim obredima mnogih religija vrlo rano je podigla značaj ovog pčelinjeg proizvoda.

Teško je nabrojati oblasti ljudske delatnosti u kojima se vosak koristi od industrije do muzike i slikarstva. Ipak najveća količina voska 80 % vraća se pčelarstvu, kroz satne osnove.

Fizičke osobine voska masnoća i hidrofobnost čine ga neosetljivim na vodu, degtradacuju, na koroziju, na sunčevu svetlost, što omogućava široku primenu u različitim vrstama zaštite i konzerviranja.

Iz svih ovih razloga proističe veliki značaj čistog pčelinjeg voska.

1.4. Pčela i organi za proizvodnju voska.

Pčeiinji vosakje proizvod metabolizma pčela i prestavlja supstancu koju luče organi radilica određene starosti u povoljnim pašnim prilikama. Pčele koriste vosak za gradnju saća i poklapanje ćelija.

Lučenje voska je nonnalna fiziološka funkcija koja odlikuje pre svega mlade pčele pod uticajem intenziteta procesa metabolizma. Pčela formira velike količine voska u svom telu na osnovu transformisanja polena i nektara u periodu kad društvo leže intezivno leglo, kad je odgovarajuća temperatura, a u prirodi ima obilja nektara i polena.

Slika 1.1. Gradnja saća van košnice

Izostavljeno iz prikaza

Istraživanja su pokazala da količina voska koju pčele mogu da izluče zavisi od razvijenosti voštanih ćelija. Razvijenost voštanih ćelija zavisi od toga sa koliko polena su hranjene pčele u prvim danima − sve do 12 dana života.

Specijalizovani organi za proizvodnju voska nazivaju se voštane ganglije − voštane žljezde. One imaju ovalni oblik, glatke su, svetlucave i nalaze se na četiri zadnja prstena trbuha pčele radilice. Ove žlezde nalaze se ispod hitinskog zaštitnog pokrivača.

Aktivnost ćelija za lučenje voska počine posle 3 dana starosti pčele, intezivira se sa 7 dana kada pčele počinju da grade saće da bi u starosti 17-18 dana imale najveće lučenje. Posle ovoga perioda pčele prelaze na ubiranje nektara. Uočene su specifične situacije da su pčele proizvodile vosak i posle ovog perioda zbog potreba pčebnjeg društva, to je naročito vidljivo kod roja sa prirodno građenim saćem.

Slika 1.2. Organi za proizvodnju voska kod pčele a) Voštano ogledalce, 2,3,4,5. Voštane žlezde

Izostavljeno iz prikaza

U momentu lučenja iz voštamh žljezdi pčelinji vosak je u tečnom stanju (tačka topljenja 33 − 36 °C) što mu omogućava da iscuri napolje kroz pore voštanih ogledalaca. U kontaktu sa vazduhom vosak se stvrdne u bele ljuspice. Ukoliko u košnici nema prostora za gradnju ove ljuspice se mogu naći na podnjači.

Pčela nna četiri para voštanih ogledalaca i to na zadnja četiri prstena od ukupno šest.

Pčele uz pomoć nogu skidaju ljuspice voska hvatajući ih zglobom noge l u tom manevrisanju dodaju sekret za očvršćavanje I pomeraju ga na mesto ugradnje.

Slika 1.3. Manevrisanje sa voštanim ljuspicama

Izostavljeno iz prikaza

Snaga društva, intezitet aktivnosti na preradi nektara i hranjenju legla podstiče metabolizam mladih pčela na povećano lučenje voska. Važno je istaći da proizvodnja voska ne smanjuje razvoj legla i pnnos meda već se obe aktivnosti međusobno stimulišu.

Snaga društva ima veliki uticaj na proizvodnju voska, ali proizvedena masa voska opada po kilogramu pčela (Taranov).

Proizvodnja voska u odnosu na snagu društva Tabela. 1.

• Snaga društva (kg) 0,5
  Ukupno (gr) 262,9
  Prosečno (gr/kg pč) 528,8
• Snaga društva (kg) 1
  Ukupno (gr) 482,9
  Prosečno (gr/kg pč) 482,9
• Snaga društva (kg) 2
  Ukupno (gr) 893,3
  Prosečno (gr/kg pč) 446,6
• Snaga društva (kg) 3
  Ukupno (gr) 1.046,3
  Prosečno (gr/kg pč) 348,9
• Snaga društva (kg) 4
  Ukupno (gr) 1.324,8
  Prosečno (gr/kg pč) 330,8

Osim nabrojanih faktora kao što su snaga društva i rasa pčela, proizvodnja voska zavisi i od intenziteta paše, prisustva matice, temperature, zapremine slobodnog prostora i dragog. Lučenje je intezivno u proleće i leto, u jesen naglo opada, dok zimi ne postoji.