Prof. dr Evica Mratinić, redovni profesor Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
Recenzija rukopisa knjige „Gajena leska“ od autora dr Nikole Mićića, dr Gordane Đurić i dr Borisa Pašalića
Rukopis knjige „Gajena leska“ dostavljen mi je na recenziju pripremljen za štampu na 252 stranice, plus 4 stranice sa popisom selektivne bibliografije.
Predmetni rukopis sadrži slijedeća poglavlja: Uvod, Opšti aspekti gajenja leske, Osnovne biološke zakonitosti rasta leske, Reproduktivna biologija leske, Sorte gajene leske, Kompatibilnost, sortna kompozicija, dopunsko veštaćko oprašivanje; Podizanje zasada leske, Sistemi gajenja leske, Alat za rezidbu leske, Rezidba leske na rod, i Sanacija i rekonstrukcija starih zasada.
U knjizi je dato 9 tabela, 4 grafikona i 227 numerisanih slika od čega 209 slika i grafičkih prikaza predstavlja originale i prvi put prezentovane naučne detalje vlastitih istraživanja autora.
U poglavlju Opšti aspekti gajenja leske napravljena je komparativna analiza ekoloških i pedoklimatskih uslova u regionima sa najuspešnijom i održivom proizvodnjom leske u svetu. Analizirani parametri predstavljaju osnovu komparativnih analiza za širenje ove kulture u našim proizvodnim uslovima.
Poglavlja, Osnovne biološke zakonitosti rasta leske i Reproduktivna biologija leske predstavljaju originalne rezultate naučnog istraživanja u domenu organogeneze vegetativnog rasta habitusa leske i specifičnosti u determinaciji i diferencijaciji reproduktivnih organa kao osnove za biološku kontrolu plodonošenja u našim proizvodnim uslovima. Ova dva poglavlja objedinjena su originalnim integralnim algoritmom organogeneze leske.
Pitanje izbora sorti za gajenje u datim proizvodnim uslovima je veoma kompleksno pitanje, kome su autori pristupili studiozno, stavIjajući akcenat na genske alele inkompatibilnosti polena, a što je bio izražen problem u formiranju sortne kompozicije u prethodnim periodima intenziviranja proizvodnje leske. Ova pitanja, dosledno su, sa najvišeg naučnog aspekta, obrađena kroz pregled relevantne literature i velikog dela vlastitih istraživanja u poglavlju Kompatibilnost, sortna kompozicija, dopunsko i veštačko oprašivanje.Posebna pažnja je posvećena repoduktivnoj biologiji gajene leske u uslovima evidentnih klimatskih promena i načinima prevazilaženja ili eliminisanja njihovog štetnog uticaja na rast i razvoj i ekonomski opravdanu i održivu proizvodnju.
Poglavlja, Sistemi gajenja leske, Rezidba na rod i Sanacija i rekonstrukcija starih zasada, predstavljaju značajan doprinos voćarskoj nauci jer u dostupnoj voćarskoj literaturi ne postoje u ovom obimu i na takav način izvršena istraživanja na gajenim sortama leske. Posebno ističem način prezentovanja rezultata naučno istraživačnog rada autora u ovim oblastima.
Opšti zaključak o premetnoj materiji je da ovaj rukopis predstavlja originalno naučno delo autora, kako po opsegu analiziranog predmeta proučavanja, načina dokumentacije dobijenih rezultata i dostupnosti za dalja naučna istraživanja o najvažnijim biološkim pitanjima i genotipskim specifičnostima gajene leske za održivo širenje i gajenje u našim proizvodnim uslovima. Tekstje napisan jasnim naučnim jezikom i korišćenjem termina opšteprihvaćenih u svetskoj i domaćoj literaturi i praksi. Svoja istraživanja i stavove u ovoj monografiji autori su dopunili rezultatima najpoznatijih domaćih i svetskih naučnika iz ove oblasti.
Predlažem izdavačima da publikuju ovu knjigu, koja predstavlja originalno naučno delo u kategoriji istaknuta naučna monografija.
Beograd, 10. 08. 2022. godine.
dr Evica Mratinić, sr.
Prof. dr Milovan Veličković, redovni profesor Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
Recenzija rukopisa „Gajena leska“ od autora dr Nikole Mićića, dr Gordane Đurić i dr Borisa Pašalića
Rukopis „Gajena leska“ napisan je na 256 stranica B5 formata, sa sledećim poglavljima: Uvod, Opšti aspekti gajenja leske, Osnovne biološke zakonitosti rasta leske, Reproduktivna biologija leske, Sorte gajene leske, Kompatibilnost, sortna kompozicija, dopunsko veštačko oprašivanje, Podizanje zasada leske, Sistemi gajenja leske, Alat za rezidbu leske, Rezidba leske na rod, i Sanacija i rekonstrukcija starih zasada.
Poglavlja: Osnovne biološke zakonitosti rasta leske, Reproduktivna biologija leske, Kompatibilnost, sortna kompozicija, dopunsko veštačko oprašivanje, Sistemi gajenja leske, Rezidba leske na rod i Sanacija i rekonstrukcija starih zasada, predstavljaju originalne naučne rezultate do kojih su autori došli u višegodišnjem istraživačkom periodu. Posebno ističem rezultete koji su prvi put prezentuju naučnoj javnosti, a dati su u ovoj naučnoj monografiji, i odnose se na pojavu i organogenezu zimskih vegetativnih pupoljkaka na višegodišnjim delovima osnovnih grana, kao i njihove reakcije na određene pomotehničke zahvate. Takođe, rezultati istraživanja sa uzgojnim formama u određenim sistemima gajenja predstavljaju nove spoznaje koje nisu do sada publikovane u dostupnoj naučnoj literaturi. Podred komparativnih analiza uzgojnih formi i sistema gajenja, a što je od neprocenjivog značaja za održivost i širenje proizvodnje leske, kao najperspektivnije voćarske kulture, posmatrano sa aspekta klimatskih promena, u ovoj publikaciji definisana je i nova uzgojna forma koju su autori nazvali GMP uzgojna forma ili GM PEHAR.
Posebnu naučnu vrednost ove publikacije predstavlja poglavlje Sanacija i rekonstrukcija starih zasada. Naime, imajući u vidu da je gajenje leske na prostoru bivše Jugoslavije, ali i šire, na prostoru zapadnog Balkana, doživelo potpun neuspeh u dva perioda intenzivnog širenja (1955 1965 i 1975 1985), i činjenice da je treći talas širenja ove voćarske kulture na prostoru Srbije počeo posle 2000. godine, brojni zasadi su postali ekstenzivni jer nije bilo adekvatnog znanja kojim bi se uzgoj gajene leske održao na nivou održivih i intenzivnih zasada. Istraživanja u sanaciji i rekonstrukciji starih zasada koja su autori na prostoru BiH izvodili u poslednjih 10 godina, otvaraju perspektivu da se, sem intenzivne proizvodnje sa novim sistemima gajenja, izvrši i uspešna, i na naučno-eksperimentalnim istraživanjima zasnovana rekonstrukcija starijih uzgojnih formi.
Naučne spoznaje u predmetnim istraživanjima datim u ovoj publikaciji autori su dokumetovali sa 198 originalnih fotografija i grafičkih prikaza kao doslednu naučno-istaživačku argumentaciju biologije rasta i razvoja gajene leske. Ovom broju treba dodati i 94 segmenta numerisanih fotografija kojim se objašnjavaju otvorena pitanja iz oblasti reproduktivne biologije i sistema gajenja, a što u konačnom čini 292 originalna argumeta prezentovnih spoznaja. Takođe, u publikaciji je dato i 9 tabela, 4 biometrička grafikona i 30 fotografija drugih autora.
lako su autori u popisu literature, od ukupno 68 naučnih referenci, dali i popis referenci gde su imenovani 31 put, slijedeća poglavlja u ovoj publikaciji: Biološke zakonitosti rasta leske; Reproduktivna biologija leske; Kompatibilnost, sortna kompozicija, dopunsko veštačko oprašivanje; i Sistemi gajenja leske; ocenjuem kao set nekoliko originalnih preglednih naučnih radova, a poglavlja Rezidba leske na rod i Sanacija i rekonstrukcija starih zasada, kao veoma studiozne, originalne naučne rezultate koji se prvi put publikuju, a izuzetno su značajni za nauku u rešavanju otvorenih pitanja u globalnoj proizvodnji gajene leske.
Imajući u vidu napred iznete činjenice, konstatujem da rukopis knjige „Gajena leska“ prema svom naučnom opusu i izloženim rezultatima istraživanja, ispunjava sve uslove za štampanje u kategoriji naučna monografija međunarodnog značaja.
Ističem, da ova knjiga može poslužiti naučnoj zajednici i kao primer za ocenu rukopisa u kategoriju naučne monografije saglasno iznetim novim naučnim činjenicama, kao i argumetaciji tih spoznaja, koje u osnovi predstavljaju rezultat višegodišnjeg naučnog rada autora.
Beograd, 26. 07. 2022. godine.
dr Milovan Veličković, sr.
Sadržaj
Predgovor
Uvod
Opšti aspekti gajenja leske
Osnovne biološke zakonitosti rasta leske
Reproduktivna biologija leske
Biološka kontrola funkcionalne sposobnosti muškog gametofita
Biološka kontrola oprašivanja ženskih cvasti
Biološka kontrola formiranja ženskog gametofita i oplodnje
Algoritam rasta i razvoja leske
Sorte gajene leske
Kompatibilnost, sortna kompozicija, dopunsko veštačko oprašivanje
Kompatibilnost sorti
Sortna kompozicija
Dopunsko veštačko oprašivanje
Podizanje zasada leske
Održavanje zemljišta u zasadu
Fiziološke bolesti voćnjaka
Sistemi gajenja leske
Habitus nadzemnog sistema leske
Podloge za gajenje leske
Uzgojne forme leske
Ekstenzivne uzgojne forme leske
Žbun žbunolika uzgojna forma
Kombinovani žbun
Žbunolika vaza
Poluintenzivne i intenzivne uzgojne forme
Uzgojne forme leske sa deblom na vlastitom korenu
Uzgojna forma vaze
Sistemi gajenja kalemljene leske
Visokointenzivni i inovativni sistemi gajenja leske Špaliri intenzivne modifikacije uzgojnih formi
GMP uzgojna forma
Alat za rezidbu
Rezidba leske na rod
Sanacija i rekonstrukcija starih zasada
Literatura
Predgovor
Gajenje pitome leske kao poljoprivredne kulture, u plantažnim zasadima, na prostoru Zapadnog Balkana, počelo je sredinom XX veka. Tako je ova voćarska kultura u poslednjih sedamdeset godina imala najmanje tri perioda intenzivnog širenja podizanja većeg broja plantažnih zasada, koji su posle desetak godina održavanja napuštani, zbog dužih perioda nerodnosti ili alternativnog plodonošenja i niskih prinosa. U Bosni i Hercegovini to su bili zasadi leske u Nevesinju (105 ha), Slavonskom Brodu (96 ha), Jelahu (35 ha) i Sarajevu Betanija (18 ha), kao i veliki broj manjih zasada poljoprivrednih proizvođača voćara. Osnovni razlog za propadanje ovih investicionih ulaganja bilo je nedovoljno znanje za širenje i introdukciju sorti pitome gajene leske, kao nove plantažne voćne vrste. Naime, sorte leske za plantažno gajenje imaju određene zahteve prema ekološkim i pedoklimatskim uslovima uz izraženu stranooplodnju i više međusobno sterilitetnih grupa, a što mora biti definisano projektom za podizanje plantaže leske u datim uslovima. To istovremeno znači i da su projektanti ovih voćnjaka trebali da imaju znanje o upravIjanju biološkim procesima rasta i razvoja introdukovanih sorti leske, kao ključne osnove za odgovarajuću primenu agro- i pomotehničke održivosti životnih funkcija i redovnog plodonošenja.
U navedenim periodima širenja leske na prostoru Zapadnog Balkana, rešenja za nedostatak znanja u gajenju introdukovanih sorti leske nisu tražena u vlastitim istraživanjima i podizanju eksperimentalnih pilot zasada, već se nastojalo preuzeti znanje iz zemalja u kojima je ova voćarska kultura imala uspešnu i profitabilnu proizvodnju. Naravno, da se i ovde radi o ponovnom neznanju, jer se iskustva u gajenju pojedinih sorti u određenim agroekološkim i pedoklimatskim uslovima ne mogu preneti u druge različite uslove, bez naučnih i stručnih modifikacija i prilagođavanja saglasno uslovima gde se ta proizvodnja planira uvesti i održati na projektovanom nivou.
Na ove činjenice postojalo je više upozorenja od pojedinih univerzitetskih profesora, ali je to u ex YU ignorisano po principu planske poljoprivredne proizvodnje [voćnjaci leske su projektovani sa planskim gubitkom, kako bi se smanjio uvoz (odliv deviza iz države)], a danas, na otvorenom i slobodnom tržištu poljoprivredni proizvođači nemaju mogućnost da dođu do adekvatnog stručnog znanja, dok pojedini investitori ulažu kapital u ovu proizvodnju imajući u vidu samo informacije o potražnji lešnika na svetskom tržištu, iako nemaju jasnu predstavu o privredno-biološkom potencijalu datih proizvodnih uslova i sistema gajenja u svojim voćnjacima.
U prvom talasu širenja zasada leske, tj. proizvodnje lešnika na ovim prostorima (1950-1960. godine), profesor Vitolović u knjizi „Specijalno voćarstvo“ (PIP Beograd, 1949) konstatuje sledeće: „Kultura Iješnjaka u FNRJ je nepoznata“, a profesor Kovačević u knjizi „Uzgajanje i selekcija Iješnjaka“ (PNZ Zagreb, 1955) ukazuje na značaj ekoloških uslova i načina gajenja kao osnove za uspešno širenje ove proizvodnje na prostoru SFRJ.
Drugi talas širenja (1975 1985. godine), obeležila su upozorenja profesora Bubića, u knjizi „Specijalno voćarstvo“ (Svjetlost Sarajevo, 1977), gde se ističe da se leska na ovim prostorima uspešno gaji samo u Istri, te da je za njeno širenje ključno pitanje izbora lokacije i redovna rezidba na rod.
Saglasno prethodnim navodima, u uvodnom referatu Drugog jugoslovenskog simpozijuma o voćarstvu Mediterana, održanom u Zadru 1982. godine, a razmatrajući pitanja uzgoja leske u SFRJ, profesor Miljković ističe: „Isto tako treba istaći da nije bilo puno interesa za sustavna znanstvena istraživanja bioloških i gospodarstvenih osobina leske i komparativne tehnologije u uzgoju, pa se nisu niti izdvajala potrebna finansijska sredstva znanstvenim institucijama“.
Kako je već naglašeno, svi navedeni talasi u ekspanziji plantažnih zasada leske u ex YU doživeli su debakl, tj. propali su (svi napušteni i iskrčeni zasadi bili su sa alternativnim i sporadičnim plodonošenjem), a kao osnovni razlog sigurno se može oceniti nedostatak potrebnog znanja koje se moralo dobiti na osnovu istraživanja u neposrednim našim, proizvodnim uslovima.
Sve napred navedene konstatacije iznete su i u knjizi „Voćarstvo II“ (izdavač Partenon Beograd, 2020), a saglasno materiji datoj o leski u istoj, došlo je do većeg interesovanja agronoma i poljoprivrednih proizvođača, tako da je ispred izdavača te knjige zatraženo od autora da urade posebno, prošireno i vlastitim istraživanjima dopunjeno izdanje samo za lesku, sa naglaskom da se radi o poljoprivrednoj kulturi gajene pitome leske, odnosno proizvodnji lešnika.
U uverenju da je moguće uspešno odgovoriti traženom zadatku, radni tim je proširen i uz podršku kolega na terenu, urađen je rukopis koji je pred vama.
Autori će sa posebnom zahvalnošću prihvatiti svaku kritičku sugestiju u cilju novih spoznaja i iskustava voćara proizvođača, kako bi ova važna poljoprivredna kultura konačno dobila potreban značaj i doprinela razvoju voćarske proizvodnje na ovim prostorima.
Najvažnija pitanja iz opšteg voćarsta i biologije voćaka, koje studenti moraju da razumeju da bi se bavili genotipski diferenciranom pomotehnikom, glase:
- Koje su osnovne biološke zakonitosti u formiranju habitusa?
- Habitus nadzemnog i podzemnog sistema voćaka korelacija?
- Koje su genotipske specifičnosti habitusa gajenih vrsta voćaka?
Zahvaljujemo se mladim kolegama, koji su imali potrebno znanje i uvek su bili tu da pruže pomoć na terenu (sa leva na desno): Aleksandar Vujasin, ma iz Banje Luke; Milan Berić, dipl. inž. iz Srpca; profesor Nikola Mićić (ispred autora); Predrag Ilić, ma (doktorand) iz Banje Luke i Zoran Sarić, dipl. inž. iz Prnjavora.
Zahvalnost se odnosi i na kolegu Branislava Čokića, dipl. inž. iz Dervente.
Uvod
Leska je voćka kod koje se ne konzumira botanički plod, već se konzumira semenka!
Ovo je ključna konstatacija za sve one koji podižu voćnjake za gajenje leske, odnosno za proizvodnju lešnika. Dakle, botanički plod leske je ono što zovemo orašica. Kod gajene leske, u održivoj i profitabilnoj voćarskoj proizvodnji, mora se znati sve o reproduktivnoj biologiji ove višegodišnje drvenaste biljke, jer se tu botanički radi o gajenju embriona, odnosno proizvodnji semenki leske, koje pomološki nazivamo jezgrom, odnosno lešnikom. Leska ima izuzetno specifičnu reproduktivnu biologiju, od formiranja rodnog drveta do načina oplodnje i toka embriogeneze, kao ključnog procesa u formiranju semenke lešnika, koji je ciljni organ u ovoj poljoprivrednoj proizvodnji.
Takođe, pitanje rasta i razvoja habitusa leske, posmatrano kroz morfofiziološke zakonitosti formiranja i pozicioniranja vegetativnih pupoljaka na prirastima žbuna kao višegodišnjoj životnoj formi leske, ne može se reći da je proučeno na način koji voćarima omogućuje adekvatnu primenu agro- i pomotehnike, kao što je to slučaj sa jabučastim i koštičavim voćkama. U vezi sa pitanjem proučavanja habitusa leske može se tvrditi da postoji veoma pogrešan pristup, jer u razmatranju agro- i pomotehničkih tretmana, voćarski stručnjaci habitus leske poistovećuju sa jabučastim i koštičavim voćkama, koje, za razliku od žbuna kod leske, imaju genetički determinisan habitus stablašica sa jasno diferenciranim skeletnim strukturama.
Važno je istaći i da sorte gajene pitome leske, imaju specifične zahteve prema ekološkim i pedoklimatskim uslovima, što traži adekvatnu procenu ograničavajućih klimatskih i zemljišnih uslova, kao i druga otvorena pitanja za investiciona ulaganja u analizi i pripremi zemljišta, te definisanju sistema gajenja (kombinacija sorta/ / podloga, uzgojna forma, gustina sadnje i veštačko oprašivanje, agroekonomski aspekti veličine plantažnih zasada itd.).
Pri tom, lešnik je danas postao veoma tražen poljoprivredni proizvod čiji se deficit na otvorenom tržištu konstantno oseća. Ovome doprinosi sve veći broj različitih proizvoda za koje lešnik predstavlja baznu sirovinu. Tako, sem u ishrani i konditorskoj industriji, lešnik sve više predstavlja sirovinu za specifična ulja u farmaceutskoj industriji, zatim mašinstvu, robotici itd.