Mikrobiologija je nauka širokih mogućnosti. Predmet njenog izučavanja – mikroorganizmi, našli suprimenu u industriji, poljoprivredi, farmaciji i medicini. Sve dok mikroorganizmi nisu bili otkriveni, mnoge pojave koje su se dešavale u prirodi nisu se mogle objasniti. Za otkriće mikroorganizama i sagledavanje njihovog značaja zaslužne su mnogobrojne, u nauci poznate ličnosti, čija imena su navedena u prvom poglavlju ove knjige.
Mikroorganizmi su posebna živa bića. Mikroskopske su veličine i jednostavne građe što uslovljava i specifično proticanje procesa njihovog metabolizma. Zahvaljujući sposobnosti da proizvode mnogobrojne enzime, mikroorganizmi mogu da koriste najraznovrsnije organske i neorganske materije. Usvajanje rastvorenih hranjivih materija vrše celom površinom svog organizma. Procese metabolizma mogu da vrše u aerobnim i anaerobnim uslovima, u kiselim, baznim i neutralnim sredinama, na temperaturama ispod nule i temperaturama do sto stepeni Celzijusa. Razmnožavaju se geometrijskom progresijom što im omogućava brzo širenje i život u svim ekološkim sredinama.
Ima ih stotine miliona u jednom gramu zemljišta ili u jednom mililitru vode i stotine hiljada ujednom litru vazduha. U ovim ekosistemima mikroorganizmi vrše razgradnju i sintezu organskih materija i tako omogućuju kruženje materije.
Organi za varenje životinja i čoveka pružaju im idealne uslove za život. Burag je mikroorganizmima najnaseljenija biosfera.
U velikom broju naseljavaju nadzemne i podzemne delove biljaka. Za svoju ishrarm koriste biljne izlučevine, a biljka koristi neorganske materije koje mikroorganizmi stvaraju razgradnjom organskih jedinjenja.
Zahvaljujući razvoju nauke i tehnike, znanja o mikroorganizmima su dostigla visok nivo što je omogućilo njihovu primenu u raznim oblastima.
U industriji se mikroorganizmi koriste u proizvodnji antibiotika, vitamina, alkohola, proizvodnji i preradi mleka, konzerviranju voća i povrća i pekarstvu. U biljnoj proizvodnji mikroorganizmi se koriste za proizvodnju mikrobioloških đubriva i biopesticida. U stočarskoj proizvodnji mikroorganizmi se koriste u spremanju silaže, kao proteinski dodatak stočnoj hrani ili kao zamena za neke komponente stočne hrane.
Pored izuzetne korisne uloge mnogi mikroorganizmi su štetni. To su patogeni mikroorganizmi koji izazivaju oboljenja čoveka, životinja i biljaka, toksikogeni mikroorganizmi koji proizvode toksine opasne za zdravlje Ijudi i životinja, i mikroorganizmi koji kvare prehrambene proizvode.
Čitaoci ove knjige predočena su najosnovnija morfološka, ekološka i fiziološka svojstva mikroorganizama. Prikazana je njihova zaslupljenost u različitim ekosistemima, međusobni odnosi izmeđit mikroorganizama, biljaka i životinja kao i mogućnost njihove primene upoljoprivredi i industriji. Ukazanoje i na mogučnosti primene genetskog iniinjeringa kod mikroorganizama s ciljem dobijanja novih sojeva poboljšanih svojstava. Na kraju knjige data je najnovija sistematika bakterija, arhea, gljiva, algi, protozoa i virusa s posebnim osvrtom na rodove koji su značajni za biljnu i stočarsku proizvodnju.
Stoga ovu knjigu kao udžbeničku literaturu mogu koristiti studenti osnovnih studija Poljoprivrednog i svih fakulteta na kojima je Mikrobiologija u nastavnom planu, studenti poslediplomskih studija, naučni radnici i svi koji se na bilo koji način bave mikrobiologijom.
Za doprinos u pisanju i objavljivanju knjige zahvaljujem: Dr Nadi Milošević, naučnom savetniku za naučnu oblast Mikrobiologija i dr Olgi Petrović, redovnom profesoru za naučnu oblast Mikrobiologija, koje su bile recenzenti i koje su svojim znanjem i savetima doprinele kvalitetu knjige, Mr Simonidi Đurić za pomoć u tehničkoj obradi knjige, Donatorima koji su dali sredstva za štampanje knjige, Đorđu Vrbaškom, mr Dušanki Bugarski i dr Đuri Gvozdenoviću za pomoć u obezbeđivanju sredstava.
Na kraju želim da naglasim da je ova knjiga plod mog dugogodišnjeg zajedničkog rada sa mojim kolegom pok. prof dr Mitrom Govedaricom, čija su znanja i ideje takođe utkana u ovu knjigu.
Novi Sad, 2003.
Prof. dr Mirjana Jarak
Prof. dr Mitar Govedarica
Sadržaj
1. UVOD
Uloga i značaj mikroorganizama
Istoiijski razvoj mikrobiologije
Budući pravci razvoja mikrobiologije
2. MORFOLOGIJA MIKROORGAMZAMA
Oblici i veličina mikroorganizama
Veličina mikroorganiyama
Građa ćelije mikroorganizama
Kapsula, sluzasti sloj i S-omotač
Ćelijski zid
Citoplazmina membrana
Jedro
Plazmidi
Endoplazmatični retikulum
Ribozomi
Goldžijev aparat
Mitohondrije
Plastidi
Vakuole
Lizozomi
Citoplazmatične inkluzije
Mezozomi
Organele za kretanje
Oblici za preživljavanje u nepovoljnim uslovima
3. EKOLOGIJA MIKROORGANIZAMA
ABIOTIČKI FAKTORl
Voda
Toplota
Kiseonik
Reakcija sredine
Svetlost
Radijacija
Osmotski pritisak
Hidrostatički pritisak
Hemijski agensi
BIOTIČKl FAKTORI
Međusobni odnosi mikroorganizama
Odnosi između mikroorganizama i biljaka
Odnosi između mikroorganizama i životinja
4. METABOLIZAM MIKROORGANIZAMA
Vrste i izvori hranjivih materija za mikroorganizme
Izvori ugijenika
Izvori azota
Izvori sumpora i fosfora
Izvori ostalih elemenata
Mehanizmi usvajanja hranjivih materija
KATABOLIZAM
Ugljeni hidrati – izvor energije
Mikrobiološko razlaganje celuloze
Mikrobiološko raziaganje skroba
Mikrobiološko razlaganje glukoze
Prva faza: razlaganje glukoze đo pirogroždane kiseline
Embden-Mayerhof-Pamasov put (EMP, glikoliza)
Pentoza- fosfatni put razgradnje glukoze
Entner-Doudoroff (ED) put razgradnje glukoze
Druga faza: katabolizam pirogrožđane kiseline
Aerobno disanje
Cikius trikarbonskih kiselina (Krebsov ciklus)
Aerobne fermentacije
Sirćetna fermentacij a
Fumamo-ćilibarna fermentacija
Limunska fermentacija
Ostale aerobne fermentacije
Lanac disanja i oksidativna fosforilacija
Anaerobno disanje
Anaerobne fermeataeije
Alkoholna fermentacija
Mlečno kiselinska fermentacija
Propionska fermentacija
Buterna fermentacija
Mešovita fermentacija
Proteini – izvor energije
Lipidi – izvor energije
Neorganske materije – izvor energije
Dobijanje energije u procesu fotosinteze
ANABOLIZAM
Biosinteza monosaharida iz C02
Biosinteza monosaharida iz organskih supstanci
Biosinteza polisaharida
Biosinteza masti
Biosinteza aminokiselina
Biosinteza proteina
Rast populacije mikroorganizama
Razmnožavanje mikroorganizama
Bespolno razmnožavanje
Polno razmnožavanje
Kretanje mikroorganizama
MIKROORGANIZMI SA POSEBNIM SVOJSTVIMA
Termogeni mikroorganizmi
Fotogeni mikroorganizmi
Hromogeni mikroorganizmi
Aromogeni mikroorganizmi
Toksikogeni mikroorganizmi
5. MIKROORGANIZMI U PRIRODI
Mikroorganizmi u zemljištu
Mi kroorganizmi u vodenim sredinama
Mikroorganizmi u atmosferi
6. PROMENLJIVOST MIKROORGANIZAMA
Prenošenje genetskih informacija koci mikroorganizama
Geneticki inžinjering kod mikroorganizama i primena
OSNOVNE KARAKTERISTIKE SISTEMATSKIH GRUPA MIKROORGANIZAMA
Osnovna svojstva i sistematika virusa
Osnovna svojstva i sistematika protozoa
Gsnovna svojstva i sistematika gljiva
Osnovna svojstva i sistematika algl
Osnovna svojstva i sistematika bakterija
Osnovna svojstva i sistematika arhea
PRILOG 1. SISTEMATIKA BAKTERIJA
PRILOG 2.: SISTEMATIKA ARCHEA
LITERATURA